Tíminn - 14.07.1974, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Sunnudagur 14. júli 1974.
M«nn og málofni
„Lífvörður okkar
lands er vor saga
rt
Herraann Jónasson
Heilræði Einars
Benediktssonar
baö á ekki illa viö á þjóöhátíð-
arári, aö rifja upp áramótaræöu,
sem Hermann Jónasson flutti 1.
jan. 1941, en hann var þá forsætis-
ráöherra. Heimsstyrjöldin var þá
I algleymingi, Bretar hersátu
landið og strlðsgróöinn var kom-
inn til sögu og vaxandi efnis-
hyggja I kjölfar hennar. 1 upphafi
ræöunnar víkur Hermann Jónas-
son nokkuö aö þessu nýja og sér-
kennilega ástandi og nauðsyn
þess, aö þjóöin afli sér góörar
verklegrar þekkingar, ef hún
hyggist aö lifa efnalega sjálfstæö
I landi slnu. Siöan segir hann:
„En maðurinn lifir ekki á einu
saman brauöi — og þjóðirnar þvl
slöur. Hin hagnýta þekking til aö
vinna auðæfi úr skauti náttúrunn-
ar er ekki nóg ein sér. Annaö er
eigi aö slöur nauösynlegt, og þaö
er stefnumiö, hugsjón, sem orkar
aö blása lifandi anda i leir
athafna vorra.
Hversu miklar athafnir, sem
hér veröa efnalega — já, því fleiri
sveitir og borgir, sem viö byggj-
um, er þaö og verður nauösyn-
legt, aö viö „munum vel hvað
Islenzkt er, alla vora tiö”. Og ef
efnaleg velmegun okkar ætti aö
kosta þaö, aö „þjóöin gleymdi
sjálfri sér, og svipnum týndi, er
hún ber, er betra að vanta
brauö”. — Ef þessi ummæli
Einars Benedikssonar eru sann-
indi, sem ég held að þau séu, ætli
okkur hafi nokkru sinni veriö þess
meiri þörf aö muna þau en nú?”
Aldarandinn
„Tilheyrendur góöir! Viljiö þiö
nú ekki, við þessi áramót. hug
leiöa það meö mér út frá þessum
ljóölinum, hvernig sá aldarandi
er, sem viö höfum búið okkur I
þessu þjóöfélagi? Það er taliö
erfitt aö sjá samtlö si'na og skilja
hana eins og hún er. En engu
slöur er nauösynlegt, að reyna
þaö. — Viö erum flest sannfærö
um nauösyn þess að verklegar
framfarir séu miklar, teljum
nauösynlegt aö þær aukist og efl-
ist, — en ætli þaö sé ekki einnig
nauðsynlegt, aö efling hinna and-
legu verömæta haldist I hendur
viö hina efnalegu framþróun
þjóöarinnar. Aftur kasta ég fram
spurningu: Hefir þróunin veriö
þannig? — Ef þaö er rétt, aö þaö
sé „betra aö vanta brauð” en aö
glata hinum andlegu verömæt-
um, þá skiptir það sannarlega
ekki litlu máli, aö fá þessu svar-
aö. En sannast að segja, leiöi ég
hugann aö þessu, tilheyrendur
góöir, vegna þess, aö min skoöun
er sú, aö viö höfum á seinni árum
gleymt ýmsu, sem okkur er
nauösyn aö muna. Ég hefi áður
reynt aö leiða rök aö þvi, að orsök
þessa væri aö sumu leyti aö finna
I ágöllum á skólamenntun og
uppeldi barna, — og skal ekki
endurtaka þaö hér. En rætur
meinsins liggja viöar. Ef viö at-
hugum endurreisnartímabilið i
sögu þjóöarinnar á 19. öld, sjáum
viö skýrt hvernig hugsjónir og at-
hafnir haldast I hendur. Jöfnum
höndum eru ort brennheit ætt-
jarðarljóð um landiö, að klæða
landiö, um þjóðina, um varö-
veizlu tungunnar sem viö tölum
og þann menningararf, sem viö
tökum viö — og hins vegar að
„vlsindin efla alla dáð” á sviði
hins verklega, aö stækka túnin,
stækka skipin, þvl aö „sá grái er
utar”, og virkja fossana.”
Endurreisnin
„Endurreisnartiminn er tlmi
baráttu. Hann kemur yfir þjóð,
sem er örsnauö um alla verklega
menningu, þjóö sem lifir i hreys-
um, klæðlítil og hungruö, þjóö,
sem er svo þjökuð og beygö aö
hún orkar ekki aö sjá fegurö lands
sins né njóta hennar, heldur lltur
á náttúru þess með ótta-blandinni
vanmáttarkennd hins frumstæöa
manns. — En þó aö þjóöin væri
fátæk, átti hún þó mikla trú-
mennsku. Hún hafði verndað
þjóöerni sitt og söguarf með
ótrúlegri þrautseigju, og þó að
hún kynni ekki að sjá, kunni hún
aö hlusta á hrynjanda og rim og
slna eigin sögu. Og skáldin komu
og kváöu hana úr kútnum. Þau
opnuöu augu hennar fyrir fegurð
landsins, þau sungu henni þrótt til
aö sigrast á óttanum viö náttúr-
una, þau gáfu henni von og settu
athöfn hennar markmið. Slöan
bættust i hópinn listamenn, sem
hófu hana til skilnings á öörum
sviöum. tslenzk tónmennt og
myndlist bera þess vitni, að á
þeim sviöum hafa einnig veriö
unnin afrek sem seint verða
fullþökkuö”.
Efnishyggjan
„En þegar hinar verklegu
framfarir hefjast fyrir alvöru, er
sem þjóðin beini þangaö æ meira
áhuga sínum og orku, en taki að
sama skapi að láta sér, aö sumu
leyti, finnast færra um þin and-
legu verömæti, gleymi þeim,
sljóvgist fyrir gildi þeirra. Siöan
hefir ættjaröarástin haft hljóðara
um sig, og ættjaröarljóöin dofnaö
á vörum þjóðarinnar. Hvers
vegna? Hvers vegna yrkja skáld-
in færri ættjarðarkvæöi nú en
áöur I fátæktinni, og hvers vegna
syngjum við nú sjaldan hin fögru
ættjarðarljóö eldri skáldanna?
Hvers vegna hefir áhuginn á þvl
aö skrýöa landið skógi dofnað
með vaxandi velmegun og vissu
þess,aöþaöer framkvæmanlegt?
Hvers vegna eru ljóð góöskáld-
anna okkar, einn bezti andlegi
arfur þjóöarinnar, litið lesin af
ungum og gömlum? Eru Is-
lendingasögurnar, Heimskringla
og Eddurnar I bókaskápnum ykk-
ar,og eru þær lesar af börnum
ykkar? Skyldi þó ekki lestur
þeirra vera hollur hverjum.
Islenzkum æskumanni? Ég efast
um, aö nokkurt uppeldi sé betra
en lestur þeirra — og skilningur á
efni þeirra. Hvers vegna dofnaði
yfir ungmennafélagshreyfing-
unni og hinum stóru hugsjónum
hennar? Það er eftirtektarvert,
aö hún er tekin að eflast á ný sein-
ustu árin þegar erfiðleikar þjóð-
arinnar vaxa. Hvaö höfum við
gert til varðveizlu tungunnar
seinasta áratug? Hvers vegna
eigum viö ekki læsilegar ævi-
sögur þeirra Islendinga frá tima-
bili endurreisnarbaráttunnar,
er fórnuöu svo miklu i þágu okk
ar, sem nú lifum — og viö eigum
svo mikiö aö þakka? Væri þaö ei
góö vakning fyrir islenzka æsku
og okkur öll aö lesa slikar ævi-
sögur.”
Viö getum minnt okkur á margt
fleira, en hér skal staðar numiö.
En mundi þetta ekki geta vakið
okkur til umhugsunar um þaö, að
I okkar aldarfari kenni þeirrar
hættu að nú, er okkur tekur að
rétta nokkuð við efnalega eftir
aldalanga örbirgö, þá séum við að
týna ýmsu því, sem aö vlsu
verður ekki látið i askana, en er
þó betra en brauð. Sannarlega
verðum við vel aö gæta þess, að
þjóöin týni ekki sjálfri sér.”
íslenzkur arfur
í Vesturheimi
„Tilheyrendur góöir! Viö
höfum liklega flest gert okkur
þessa einhverja grein, en mis-
jafnlega mikið og misjafnlega
ljóst. Aöstaöa okkar nú hlýtur að
vekja hvern góðan Islending til
umhugsunar um þessi mál. En
þaö, sem ég held aö hafi einna
mest ýtt viö mér til að tala um
þetta nú, er lestur nýútkominnar
sögu tslendinga I Vesturheimi
eftir Þorstein Þ. Þorsteinsson.
Bók þessi er skrifuö af fyllstu
einlægni og á erindi til okkar hér
heima. Þar sjáum við íslenzka
menn, hold af okkar holdi og blóð
af okkar blóöi, sem barizt hafa og
berjast enn merkilegri baráttu
fyrir þjóöerni slnu og tungu. Þar
finnum við, hvers viröi þaö hefir
verið landnámsmönnunum i
Vesturheimi, að muna það, sem
viö erum ef til vill aö sumu ieyti
að gleyma. Vestur-lslendingar
hafa unnað íslandi I fjarlægð,
heitar en við flest skiljum, nema
þá helzt á þeim augnablikum, er
viö höfum verið lengi erlendis og
sjáum ísland aftur I fyrsta sinn i
bláma fjarskans — eða rísa af
hafi viö heimkomuna. Þeir líta á
landiö
,,....! ást og von og trú
af ennþá dýpri þörf en skapast
heima.”
íslendingum I Vesturheimi
hefir reynzt arfurinn, sem þeir
taka meö sér héöan, haldgóður. Á
einum stað I þessari bók, er ég
nefndi áðan, segir svo:
„Náttúra íslands er svo sterk,
jörö þess svo kjarnrík og lífseig,
og Islenzku sálinni svo mikill
máttur gefinn, að þeir, sem á Is-
landi eru bornir og þar uppfóstr-
aöir, eru þrælar þess, eða ást-
megir eftir ástæöum, hvert sem
ferill þeirra liggur, hversu vel,
sem þeir geta um stundarsakir
lagaö sig eftir útlendu umhverfi,
hvar sem þeir bera beinin....”
Þess vegna er þaö einnig svo,
sem I sömu bók segir:
„Landlausir hafa íslendingar
myndað sérskiliö þjóöerni, sem
þeir elska miklu dýpra en þeir
sjálfir gera sér grein fyrir. En
þaö þjóöerni er eölilega bundiö
óslltandi tengitaugum við Island,
fornbókmenntir þess og þjóðlíf og
erföir allar.” Menning þeirra „er
reist á arfinum og islenzku sálinni
eins og hún var og menningu
Norður-Amerlku eins og hún er.”
Ég hefi tilfært þessar setningar
vegna þess, aö þær sýna okkur,
hvernig Islendingar I Vestur-
heimi llta á þessi mál og hvers
viröi þeir telja hinn forna arf.
Þeir leggja llka mikið á sig til
þess aö varðveita tunguna og hina
fornu menningu vegna þess, að
vextirnir af því fé,er til þess er
variö, „yrðu svo háir, sem
einstaka úrvalssál gæfi I aðra
hönd, að þær, i andlegum skiln-
ingi, margborguðu I hundraðatali
tugi þeirra þúsunda, sem fram
væri lagðar”, eins og höfundurinn
kemst að oröi.
f,Lífvörður okkar
lands er vor
saga"
Þannig líta þeir á, landar okkar
I Vesturheimi. Þeir skilja þaö,
sem Grlmur Thomsen segir:
„En rótarslitinn visnar vísir
þött vökvist hlýrri morgundögg.”
Þess vegna treystu þeir hvorki
á hina hlýju morgundögg né gu'll
regniö I hinum nýja heimi, heiaur
á ræturnar, sem tengdu þá hinum
forna jarövegi, er þeim var
lífsnauösyn að vaxa upp úr til að
ná fram til þroska. En dæmi
þeirra sýnir og sannar annaö.
Varöveizla og jafnvel tilbeiðsla
forns menningararfs og þess,
sem íslenzkt er, krefst engan veg-
inn útilokunar frá heims-
menningunni. Þvert á móti
standa Islendingar framarlega I
nýmenningu hins nýja heims.
Þeir hafa ofið þetta tvennt sam-
an, hiö gamla og hið nýja, og
skapað menningu, sem þeir vita
aö með þvi móti stendur traustari
fótum. Kunnugra manna mál er
þaö, aö þeir landar vorir vestan
hafs, sem hæst hafa borið og náö
lengst fram, séu jafnframt þjóö-
ræknustu íslendingarnir.
Þannig eru rök þjóða og þjóö-
erna — þar og hér. Engin þjóð
getur oröiö sterk né haldið
sjálfstæði slnu til lengdar, nema
hún viðhaldi arfi slnum, þeirri
reynslu, viti og hugsjónum, sem
forfeður hennar hafa þroskaö
með sér i rás aldanna. Þetta
veröur aö vera aflvaki hennar og
ylgjafi. Sérhver framkvæmd þarf
aö vera tengd þessum arfi, hafa
vaxiö upp af honum eins og viöur
af rót. Og hann verður einnig, ef
vel á að fara, að vera undirrót
okkar þjóölífs, framfara okkar og
andlegs lífs.
— „Llfvörður okkar lands er
vor saga”, segir Einar Bene-
diktsson, og það eru sannindi,
sem staöizt hafa og standast
munu reynslunnar próf.”
Trúmennskan
um arf
feðranna
„Góðir tilheyrendur! Ykkur
finnst sennilega, að ég tali i
nokkrum ásökunartón. En eru
ekki áramótin til þess aö gera upp
reikningana — og þá má ekkert
undan draga. Og vissulega tala ég
þessi orð ekki síður til mln sjálfs
en ykkar. Ég verð að viðurkenna,
aö hinar pólitisku deilur hafa að
langmestu leyti — eða nærri öllu
— snúizt um bein efnaleg
verömæti — um krónur og aura til
þessa eöa hins. Þetta er að vlsu
ekki óeölilegt, þegar efnaleg
velmegun vex og auöæfin skiptast
misjafnlega. En það skal þó ekki
látiö ósagt, að i
stjórnmálabaráttunni seinni árin
hefir það ekki þótt vænlegt til sig-
urs, aö heita á hugsjónir, eða
beitast fyrir andlegum málum. —
Baráttan fyrir réttlátri skiptingu
brauösins er aö visu eölileg og
nauösynleg og hún hlýtur aö
halda áfram og á aö gera það. En
hún ein, hversu vel sem til tekst
og réttlátlega, skapar aldrei
hamingjusama einstaklinga né
sterka og gæfusama þjóð. Það
þarf annars með jafnframt, ef
þjóöin á ekki að týna sjálfri sér.
Þaö þarf trúmennsku um arf
feöranna, landið, tunguna, sög-
una. Var það ekki þetta, sem
fleytti þjóðinni yfir hina geig-
vænlegu erfiöleika liöinna tlma?
Var það ei tryggðin viö sögu og
bókmenntir, sem bjargaði þess-
ari litlu einmana og fátæku þjóð,
þegar svartast skyggði aö? — Það
er sannfæring mln, tilheyrendur
góöir, aö nú þurfi þessa með
meira en veriö hefir undanfariö.
Enda viröist mér viöleitni vera aö
vakna I þá átt, að efla þessa eigin-
leika aö nýju. Það er áreiöanlega
engin tilviljun, aö ung-
mennafélögin risa á ný siöustu
erfiöleikaárin og áhugi fyrir
þegnskylduvinnu færist nú I auk-
ana, ekki slst meðal ungra
manna.”
Mesti aflgjafinn
„Eitt hiö dásamlegasta við
mannseölið er það, aö fórnfýsi
vex oftast með erfiöleikunum.
Þaö var talið, aö þegnskylduvinn-
an heföi verið molduð með þess-
ari prýðilega geröu visu:
Ó, hvaö margur yröi sæll
og elska myndi landiö heitt,
mætti hann vera I mánuð þræll
og moka sklt fyrir ekki neitt.
Þaö er eftirtektarvert, að i
sjálfu sér — eftir oröanna hljóð-
an, er þessi vísa lofsöngur um
þegnskylduvinnuna. En var það
ekki tíöarandinn, sem lagði henni
til þann háðslega tón, sem fól i sér
eitraöan odd, er að meini varð?
Ef þessum tóni er sleppt, oddur-
inn brotinn af, þá virðist mér vis-
an hafa mikið til síns máls og
mætti vel svo fara, að nýr aldar-
andi, fórnfúsari en hinn, liti
þannig á. Mikið skal til mikils
vinna og mönnum er þannig farið,
aö þeir unna þvi heitast, sem þeir
vinna mest fyrir. Margir þeir,
sem mestu hafa til leiðar komiö,
hafa unniö sem eins konar þræl-
ar, fyrir hugsjón sina og lita ekki
til launa, ef þeim er það unnt.
Þeir eru oft sælastir, ef þeir vinna
fyrir ekki neitt, sælastir má
segja, ef þeir moka skít fyrir ekki
neitt. Ég er meö þessu ekki bein-
llnis að boða þegnskylduvinnu, þó
aö þaö mál þurfi að taka til athug-
unar. Ég nefni hana sem dæmi
um mátt aldarandans — og sem
dæmihugsjóna þeirra og fórnfýsi,
sem jafnan hafa reynst aflgjafi til
hinna stærstu afreka. — An þess
aö eiga þennan aflgjafa — þennan
lifsins eld.verður lifiö yfirskinsllf
og þjóðirnar fá ekki staðizt.
Þaö munuð þiö, tilheyrendur
minir, finna, ef þið hugsið um
söguna og ef þiö skoöiö I eigin
barm”.
Sterkustu rökin
„Aö lokum: Á þessum tima-
mótum held ég, að þaö sé ekki
ónauösynlegt fyrir okkur, aö við
athugun rækilega hver tök aldar-
andinn á i okkur, að viö hug-
leiðum það I efnishyggjunni allri,
I hinni óumflýjanlegu baráttu um
skiptingu brauðsins, og hinni
nauösynlegu verklegu tækni og
framförum, aö allt getur þetta
orðiö okkur fánýtt, ef viö gleym-
um aö varðveita og rækta meöal
okkar i okkur sjálfum arfinn
mikla, menningu okkar, tungu
okkar og sögu — og þær hug-
sjónir, sem allt þetta geymir.
Viö þurfum aö „muna vel hvaö
Islenzkt er” — og það eitt er ekki
nóg, heldur eigum við einnig að
tileinka okkur og islenzka sem
flestar stórar andlegar hugsjónir
og verðmæti, jafnhliða verkleg-
um framförum. Það tvennt
samanofið tryggir tilveru okkar
sem þjóöar. — Þaö er hinn and-
legi arfur, og hversu viö höfum
ávaxtaö hann, sem hefir til þessa
og mun verða sterkustu rökin
fyrir sjálfstæöi tslands, á dóm-
þingum þjóöanna. —
Ég óska öllum islendingum árs
og friöar.”
Þannig hljóðaöi ára-
mótahugverkja Hermanns
Jónassonar fyrir 33 árum. Þá stóð
þjóöin á miklum tlmamótum
vegna þess umróts, sem fylgdi
styrjöldinni, hernáminu og striðs-
gróöanum. Boðskapur Hermanns
Jónasonar átti vel viö þá, og þó á
nann ekki síbur viö nú. — Þ.Þ.