Morgunblaðið - 03.12.2006, Blaðsíða 64

64 SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
bókarkafli
Finna á Bakka
Í öðrum kafla segir af æskuárum
Margrétar á Stokkseyri. Ein minn-
ingin er þess eðlis að hún skammast
sín enn í dag og snertir Finnu gömlu
á Bakka, sem var fátækur einstæð-
ingur í þorpinu.
Jaðar var stórt og reisulegt hús,
en austanmegin við það stóð pínulít-
ið hús sem kallað var Bakki. Þar bjó
lágvaxin gömul kona, sem var hálf-
gerður einstæðingur. Hún hét Finna
og í samræmi við þær reglur að
kenna fólk við heimili sín, eins og
gert var á Stokkseyri, var hún alltaf
kölluð Finna á Bakka.
Í minningunni hafði Finna ekki
mikið fleiri en eina tönn í munni sér.
Hinar höfðu veðrast burt á langri
ævi. Hún var alltaf með skýluklút
sem hún batt undir kverk og klædd-
ist fötum úr denim-efni.
Kolakynding eða kamína var á
Bakka og Finna gamla kynti þannig
að hún bar þess merki, þar sem hún
var iðulega mjög sótug og þar með
talið í andliti. Húðin á henni var orð-
in svo mörkuð af aldri og striti að
hrukkurnar virtust hyldjúpar. Það
sem gerði þær enn dýpri að sjá var
að sótið úr kyndingunni settist í
þær, svo Finna leit út fyrir að vera
með svartar rákir í andlitinu.
Þó skömm sé frá að segja þá höfð-
um við krakkarnir stundum gaman
af því að stríða Finnu gömlu. Við
hlupum upp á þak hjá henni og
stöppuðum og létum öllum illum lát-
um þar til hún kom út og hljóp á eft-
ir okkur, hrópandi og kallandi. Við
stukkum þá organdi í burtu og þótti
þetta óskaplegt fjör.
Það var kofi austan við húsið og
Finna hélt sennilega einhverjar
skepnur, en inni hjá henni var ekki
margt veraldargæða. Þar var lítið
borð og stólar, rúm og hillur. Ég
vissi vel að Finna átti ekki mikið
vegna þess að hún var ein af þeim
sem við pabbi fórum til í þorláks-
messuheimsóknir.
Slíkar heimsóknir fórum við í á
hverju ári, til þess að færa þeim sem
höfðu minna en aðrir, flatkökur, soð-
ið brauð, smákökur og ýmislegt sem
mamma hafði útbúið handa þeim.
Mamma vildi aldrei láta tala mikið
um þetta og stundum voru þessir
pokar bara skildir eftir á tröpp-
unum, hjá fólki sem hafði sitt stolt
og vildi ekki vita neitt af þessu þó að
það þyrfti á því að halda. En stund-
um var líka farið inn og sest og
spjallað. Þetta var fátækt fólk og
einstæðingar sem var að fara að
halda jólin og pabbi áttaði sig á því
að það var í mikilli þörf fyrir fé-
lagsskap.
Ég var oft látin fara með pabba í
þessar ferðir og einu skipti man ég
sérstaklega vel eftir, enda hefur það
setið eftir í samviskunni og fylgt
mér alla tíð.
Þennan jólarúntinn hafði pabbi
lent á langri kjaftatörn við kallana í
kaupfélaginu og spjallað óheyrilega
lengi í hverju húsi sem við heimsótt-
um. Ég hafði þvælst með honum um
þorpið allan daginn, var orðin dauð-
þreytt og pirruð og mig langaði til að
fara út að leika mér.
Við vorum sein fyrir og pabbi bað
mig að taka pokann sem Finna
gamla átti að fá og hlaupa með hann
yfir til hennar. Ég gerði það með
hálfgerðri ólund.
Ég bankaði og rétti Finnu pokann
strax og hún opnaði dyrnar. Hún tók
við honum, spurði frétta af mömmu
og pabba og hvort ég vildi ekki koma
inn og spjalla svolítið. Finna var vön
því að pabbi settist niður og drykki
kaffi hjá henni, og ég með honum,
þegar við komum í þessar jólaheim-
sóknir. Þó að við krakkarnir strídd-
um henni virtist Finna ekki erfa það
við okkur, a.m.k. klagaði hún okkur
aldrei fyrir foreldrum okkar.
Ég var óþolinmæðin uppmáluð
þar sem ég tvísté fyrir framan hana
og sagðist ekki mega vera að því. Ég
þyrfti að drífa mig. Ég sá inn um
gættina að Finna var búin að gera
fínt hjá sér og það logaði kerti á litla
borðinu. Ég varð heldur niðurlút
vegna þess að ég vissi að hún hafði
beðið eftir okkur. Ég sá bollana á
borðinu og brjóstsykursmolann sem
hún ætlaði mér.
Ég endurtók að ég mætti ekki
vera að þessu og ég þyrfti að drífa
mig. En þar sem ég snerist á hæli og
hljóp í burtu varð mér litið örskots-
stund framan í Finnu gömlu. Þá sá
ég tvö tár leka niður kinnarnar á
henni og skilja eftir sig rákir í sót-
ugu andlitinu.
Ég skammaðist mín strax mjög
mikið og leið illa yfir tillitsleysi
mínu. Mér tókst að særa þessa
gömlu konu í aðdraganda jólanna, í
stað þess að gefa henni svolítið af
tíma mínum. Þetta gerði ég þó að
mamma hefði oft sagt mér hvað það
væri mikilvægt að láta sig varða þá
sem væru einir og einmana. Fyrir
stórhátíðir var sérstaklega mikið
lagt upp úr því að við myndum eftir
fólki sem ekki var eins heppið og við.
Ef mamma vissi að einhver leið
skort, þá var hún óðara búin að setja
eitthvað í poka handa viðkomandi.
Þau voru samhent í þessu, pabbi og
mamma, og þannig hugsuðu margir
á Stokkseyri. Menn gerðu sér grein
fyrir því að einmanaleikinn verður
kannski aldrei eins sár og á stórhá-
tíðum, þegar allir aðrir eru með fjöl-
skyldum sínum
Þetta er ein af þeim minningum
sem liggja á samvisku minni enn í
dag. En kannski er hún hluti af
ákveðnum þroska. Vegna þessa at-
viks hef ég tekið betur eftir því á
lífsleiðinni hversu margt eldra fólk
er átakanlega einmana. Finna gamla
átti ekki stóra fjölskyldu, en sú er
ekki alltaf ástæðan. Ég hef kynnst
fjölda fólks sem er einmana í ellinni
þó að það eigi jafnvel stóra fjöl-
skyldu, vegna þess að enginn gefur
sér tíma til þess að sinna því.
Fólk sem hefur starfað við að
selja vörur í gegnum síma hefur sagt
mér að það lendi oft í því að tala við
fólk sem sýnilega þráir félagsskap
meira en allt annað, jafnvel bara
svolítið spjall við ókunnugt fólk í
síma.
Nú hefur litla húsið hennar Finnu
verið rifið. Mér er heldur ekki kunn-
ugt um neina afkomendur hennar
eða arfleifð. Ég mun samt aldrei
gleyma henni. Finna gamla með tár í
krímugu andlitinu situr í minni mínu
eins og ljósmynd og lifir með mér.
Setið fyrir utan skrifstofuna
Margrét fékk að finna fyrir kven-
fyrirlitningu í strákaheimi stjórn-
málanna – jafnvel eftir að hún var
orðin þingflokksformaður.
Árið 1991, þegar Alþýðu-
bandalagið var komið út úr rík-
isstjórn og ráðherrarnir höfðu misst
stólana sína og embættin, þá skipti
hver vegtylla þá höfuðmáli. Það hef-
ur löngum komið mér á óvart hversu
mikilvægt það er sumum körlum
sem komnir eru yfir miðjan aldur og
hafa skilað góðu pólitísku dagsverki
að skarta titlum af einhverri tegund.
Það er þeim ekki nóg að hafa unnið
gott verk, hafa reynsluna og orð-
sporið eða að hafa status í sjálfum
sér. Titill verður að fylgja.
Snemma fann ég að sem þing-
flokksformaður var ég fyrir þeim og
þeir vildu mig út. Ég sat nokkra
fundi með Svavari Gestssyni þar
sem hann fór ekki dult með þá ósk
sína að hann vildi taka við þing-
flokksformennskunni.
Þetta hafði legið ljóst fyrir um
nokkra hríð, en það var ekki fyrr en
EES samningurinn var ræddur,
sem ég skildi hvernig í málunum lá.
Margir í þingflokknum voru á
móti samningnum og vildu greiða at-
kvæði gegn honum. Ég vildi hins
vegar skoða málið, eins og formað-
urinn Ólafur Ragnar og fleiri.
Ákveðið var að þingflokkurinn héldi
sérstakan fund miðstjórnar á Hótel
Sögu, þar sem ályktað væri um EES
samninginn og undirbúið hvaða
stefnu við ættum að taka sem þing-
flokkur.
Ég var á leið í bæinn frá Stokks-
eyri þegar Silla ritari okkar í Von-
arstræti hringdi og bað mig að hitta
Ólaf á skrifstofunni hans um klukk-
an tvö þennan dag. Ég mætti á
skikkanlegum tíma og byrjaði á því
að banka á hurðina hjá honum.
Hann rak hausinn í dyragættina og
bað mig að bíða aðeins, þar sem það
væru menn hjá sér á fundi.
Ólafur var þekktur fyrir að taka á
móti margs konar fólki víðs vegar
að; pólitíkusum, athafnamönnum og
mönnum úr viðskiptalífinu, svo að
mér þótti þetta engin nýlunda. Ég
ákvað að hinkra, þó að ég væri í raun
tímabundin, fór niður til Sillu, drakk
kaffi með henni og spjallaði við
hana. En biðin lengdist og ég varð
pirruð á því hvað ég væri látin bíða
lengi eftir fundi sem ég hafði þó ver-
ið boðuð á. Ég hafði öðlast ágætis
sjálfstraust á þingi, var hætt að vera
þessi músarlegi stelpukrakki, og lét
ekki alveg bjóða mér hvað sem var.
Það endaði með því að ég sagði við
Sillu: „Ég ætla ekki að bíða lengur.
Ég verð að fara inn og segja honum
að ég sé að fara. Hverjir eru eig-
inlega hjá honum?“
Þá sagði Silla mér að hjá for-
manninum væru staddir flokks-
bræður mínir, þeir Svavar Gestsson,
Steingrímur J. Sigfússon og Einar
Karl Haraldsson.
Ég varð öskureið, skundaði að
skrifstofudyrunum og gekk beint í
flasið á þeim fjórum þegar þeir
komu fram. Þar höfðu þeir setið
fulltrúar armanna svokölluðu; Ólaf-
ur og Einar annarsvegar og Svavar
og Steingrímur hins vegar, og voru í
sameiningu að undirbúa með hvaða
hætti ætti að lenda EES umræðunni
á miðstjórnarfundinum, sem halda
átti á Hótel Sögu og þingflokkurinn
átti að skipuleggja.
Það hafði aldrei hvarflað að þess-
um mönnum að kalla mig, þing-
flokksformanninn, til fundarins,
jafnvel ekki eftir að þeir vissu að ég
beið frammi á gangi! Engu að síður
átti ég samkvæmt stöðu minni að
taka þátt í því að ákveða hvernig til-
lagan væri mótuð og hver nið-
urstaðan yrði.
Ég varð svo reið að ég hellti mér
yfir Ólaf og sagðist ekkert hafa við
hann að tala. Mér dytti ekki í hug að
setjast niður með honum og ræða
samninginn eftir að strákaklíkan
hefði ákveðið afgreiðslu mála. Ég
ætlaði hreint ekki að láta hann skýra
mér frá þeirri niðurstöðu! Síðan
gekk ég á dyr.
Þetta atvik var kannski það sem
fyllti mælinn, en óánægja mín hafði
farið vaxandi um nokkra hríð. Það
var ljóst að karlarnir vildu losna við
mig úr stól þingflokksformanns og
þeir höfðu ákveðið að það væri ein-
ungis tímaspursmál hvenær einhver
þeirra tæki við af mér.
Sköllótt kona í kosningabaráttu
Fyrir nokkrum árum greindist
Margrét með krabbamein og missti í
kjölfarið hárið. Hún fann fyrir því að
sumum þótti afar óviðeigandi að
horfa á sköllótta konu.
Hárleysið var vitaskuld áberandi
og ég vissi að venjan var, sér-
staklega meðal kvenna, að þær
reyndu að hylja skallann með hár-
kollu, höttum eða slæðum. Ég komst
þó snemma að því að hárkollan hent-
aði mér engan veginn og hattar
þóttu mér óþægilegir. Því ákvað ég
að gera mér ekki rellu yfir hár-
leysinu eða vera að velta mér upp úr
því hvernig ég gæti hulið það fyrir
öðrum. Ég kom sköllótt fram og
hugsaði með mér að ég sæi enga
ástæðu til þess að skammast mín
fyrir að vera veik. Inni í sjónvarps-
sal, þar sem mikill hiti er af ljósum,
var mun þægilegra fyrir mig að vera
sköllótt heldur en með þykka hár-
kollu eða hatt.
Ef ég hefði verið með hönd í fatla,
þá hefði ég ekki skammast mín fyrir
það, og ef ég hefði verið karlmaður
og misst hárið á „venjulegan“ hátt,
þá hefði það ekki verið neitt mál.
Ég ákvað að takast á við sjúkdóm-
inn, gera það með jákvæðum hætti
og um leið reyna að eyða þessum
fordómum sem þrífast í garð
krabbameinssjúklinga. Fólki stend-
ur stuggur af krabbameini og for-
dómarnir birtast m.a. í því að gera
ráð fyrir því að allir séu dauðvona
sem fá þennan sjúkdóm. Oft er hægt
að lesa úr andlitum fólks sem maður
hittir: Æ, aumingja þú! Hvað átt þú
langt eftir?
Margir hneyksluðust mjög á
þeirri ákvörðun minni að reyna ekki
að hylja hármissinn. Fyrst og fremst
var það vegna þess að það taldi mig
særa blygðunarkennd fólks með því
að láta það horfa á mig sköllótta. Í
öðru lagi lá ég undir grun um að
flagga hárleysinu til þess að fiska
vorkunn og þar með talið atkvæði.
Það þótti beinlínis lítilsvirðing við
fólk að „bjóða því upp á“ það að
horfa á sköllóttar konur á mínum
aldri í sjónvarpi.
Fólk sagði þetta beint við mig og
stoppaði mig jafnvel á götu til þess
að viðra vanþóknun sína á skall-
anum. Jón Gunnar, fjölskylda mín
og vinir fengu líka sinn skerf af
hneykslunarröddunum. Miðað við
viðbrögðin gæti ég allt eins hafa
ákveðið að mæta í framboðsþátt ber
að ofan, á bikiníbuxum einum fata.
Frá frystihúsinu til forystu
Eftir að hafa verið í
stjórnmálum í 25 ár, þar
af 20 á þingi, tilkynnti
Margrét Frímannsdóttir
að hún hygðist ekki gefa
kost á sér í kosningunum
í vor. Í bókinni Stelpan
frá Stokkseyri – Saga
Margrétar Frímanns-
dóttur eftir Þórunni
Hrefnu Sigurjónsdóttur
kemur fram að líf Mar-
grétar hefur snúist um
margt annað en stjórn-
mál og ekki alltaf gengið
átakalaust fyrir sig.
Stelpan frá Stokkseyri – Saga Mar-
grétar Frímannsdóttur eftir Þórunni
Hrefnu Sigurjónsdóttur er 367 blað-
síður. Útgefandi er Hólar.
1964 Pabbi og mamma Margrétar hjá Willýs jeppanum. Tíu ára Með blóm úr garðinum
hennar mömmu.
Sköllótt Skalli Margrétar fékk mikið áhorf.