Náttúrufræðingurinn - 1944, Blaðsíða 33

NÁTTÚRUI'RÆÐINGURINN
87
framt því, sem það væri kælt um eitt kuldastig, þyrfti um ld8
kg. þrýsting á hvern l'latarmáls centimetra þess. Þelta nægir
til þess að sýna, að frostþennsla vatnsins er ekki neinn smá-
ræðis kraftur í náttúrunni.
Mörg fleiri fysisk öfl vinna að evðingu l)erglaganna. Mér lil
viðbótar skal aðeins getið, að ýmsar plönlur eiga þátt í sliku
eyðingastarfi. Mörg tré smeygja rótum sínum inn í gluíur og
liolur berg's og kletta, þroskast þar og gildna, og fleyga úr
herginu flísar og smásteina. Vaxtarþrýstingur sumra róta get-
ur numið allt að 10 ló kg. á flatarmáls-sentimetrann svo hér
er um þó nokkurn kraft að ræða.
Kemisku öflin, sem eyða berglögnm jarðar, eru að því levti
fráhrugðin þeim fysisku, að þau breyta, eins og áður er sagt,
efnasamsetningi ber.gsins jafnframt því, sem þau losa það
sundur. Það eru engir steinar svo sterkir, að loft og vatn fái
ekki á þéim unnið, á þennan liátt. Efni þau, sem bergið er
byggt úr, veilir þó binum sundrandi öflum mismunandi öfl-
ugt viðnám. Sum efnasambönd bergtegundanna eru auðleyst,
önnur lorlevst. Þau liggja éftir lílið sködduð, þegar vatnið
skolar binum auðleyslari burtu. Það er einkum vatn, sem kol-
sýra er i, cr vinnur ótrúlega á ýinsum steintegundum. Kolsýr-
una getur vatnið bafa drukkið i sig úr loftinu um leið og
rigndi, eða það hefir fengið liana úr moldarjarðvegi,' sem
það befir vætlað um, þar sem plöntulíkamir hafa rotnað og
kolsýra um leið myndazl. Slikt vatn levsir ýmsa bluta bergs-
ins sundur, sérstaklega krit og kalkstein, og skolar þeim burlu
með sér. En vatnið er þó tært og gagnsætt eftir sem áður. Er-
lendis víða, þar sem þykk kalksteinslög eru í jörðu, mvndar
vatnið með þessu móti allstóra neðanjarðarhella. Kemur þá
slundum fyrir, að hellisþökin hresta og jarðfallsdalir myndast.
Slikir dalir eru l. d. víða i kalksteinshéruðum Balkanskaga.
Mér á landi þekkjast þeir ekki, því að kalksteinsjarðlög vanl-
ar að mestu í jarðlagaskipun Islands. Þó getur uppsprettu-
valn hér sums staðar haft í sér u])plevsl kalk, sem ])að befir
þá leyst úr frumsteinum bergtegundanna. Slíkt vatn kallasl
liart og er það auðþekkl á þvi, að sápur freyða illa i því, og
af þeim sökum er það illa fallið til þvotta sem kunnugt er.
Auk kalksteins, sem leljast verður lin bergtegund, leysir
vatnið, með tíð og tíma, jafnvel þær, sem allra barðastar eru
og mestan viðnámsþróltinn hafa. Að lokum verða aðeins eftir