Andvari - 01.01.1991, Blaðsíða 50

48
VÉSTEINN ÓLASON
ANDVARI
er fráleit tilhugsun að víkingakonungur sem var svo ókvalráður í manndráp -
um að hann hafði ekki látið sig muna um að drepa eða láta drepa sína eigin
bræður, hafi þegið lofkvæöi af bóndasyni, sem drepið hafði son hans og nítt
hann sjálfan og drottningu hans, og síðan látið mann þennan sleppa lífs af
fundi sínum. Enginn maður með fullu viti hefði heldur lagt líf sitt í slíka
hættu sem Egill gerir í sögunni. En Egils saga er ekki raunsæ frásögn, og
tilgangslaust er að mæla athafnir persónanna á mælikvarða heilbrigðrar
skynsemi. Skapgerð Egils og athafnir í sögunni eru gáta sem krefst túlkunar í
ljósi bókmenntagreinar og hugmyndafræði þess tíma þegar sagan varð til.
Markmið þessarar greinar er að ræða ástæður fyrir Jórvíkurför Egils eða öllu
heldur stöðu og þýðingu þessa þáttar í sögunni sem heild og reyna síðan á
þeim grunni að skýrastöðusögunnar í bókmenntum ogmenningu 13. aldar.
II
Staða Jórvíkurferðar í frásagnargerð Egils sögu er alveg ljós. Meginefni sög-
unnar eru deilur norskrar og síðan íslenskrar bændaættar við norsku kon-
ungsættina og þeim lýkur á hefðbundinn hátt með sættum í Jórvík. Sættirnar
í Jórvík eru að vísu yfirborðslegar — „þetta er engi sætt við mik né sonu mína
ok enga frændur vára þá sem réttar vilja reka,“ segir Eiríkur að lyktum — en
þær binda þó formlega enda á þessar deilur, og Egill nær í framhaldi af þeim
rétti sínum í Noregi. Mjög losnar um byggingu sögunnar eftir þetta; eitt atvik
í ævi Egils tekur við af öðru án röklegra tengsla: ættadeilusaga verður ævi-
saga.
Hægt er að skilgreina þessi meginátök Egils sögu sem ættadeilur4, en þó
hafa þær sérstöðu meðal þeirra ættadeilna sem sagt er frá í íslendingasögum.
Þar standa deilur milli bænda eða bændahöfðingja sem standa á sama þrepi
þjóðfélagsstigans. í Eglu deila bændahöfðingjar við konungsætt, og er helst
hliðstæður að finna í konungasögum, og þá einkum í Ólafs sögu helga eins og
Snorri segir hana, þar sem hinar fjölþættu deilur konungs við bændahöfð-
ingja á Noregsströndum draga hann til falls.
Þegar reynt er að átta sig á frásagnargerð Egils sögu getur verið heppilegt
að sjá hana í ljósi tveggja atburðamynstra, deilumynsturs og ferðamynsturs,
sem fræðimenn hafa notað við greiningu íslendingasagna.'1 Deilumynstrið
kemur fram í átökum milli tveggja ætta eða bandalaga: átök magnast uns
þau ná hámarki með mannvígum sem síðan kalla á hefndir, en að lokum
lýkur atburðafléttunni með sættum milli aðilja. í ferðamynstrinu, sem er
hluti sumra íslendingasagna en ríkjandi í þáttum, segir frá ferð íslendings
utan þar sem hann þarf að standast ýmsar prófraunir sem leiða til þess að