Andvari - 01.01.1991, Blaðsíða 113

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDIÍSLANDS 1918
111
Hér hafa verið reifaðar ýmsar skýringar á því hvernig og hvers vegna ís-
lendingar náðu þessum samningum við Dani. Eins og að líkum lætur á hér
fremur við samspil margra skýringa en að unnt sé að komast af með eina eða
fáar.
Allt þjóðlíf á íslandi - sjálfstæðisbaráttan sjálf, efnahagsleg uppbygging
og allt þar á milli - stefndi í sjálfstæðisátt; ísland hlaut fyrr eða síðar að vaxa
frá ríkistengslunum við Danmörku og hafði raunar verið að því smám sam-
an. Þetta er hin almennasta skýring á fullveldinu, ásamt almennri hug-
myndaþróun í hinum vestræna heimi, sem hafði lengi verið hliðholl þjóð-
ernisrétti. Þar kom að möguleiki íslands til fullra sambandsslita við
Danmörku gaf landsmönnum nýja og sterkari samningsstöðu.
Hér við bætast sérstakar aðstæður styrjaldaráranna 1914-1918, sem bæði
færðu íslendingum aukið sjálfstæði í raun og nýjar röksemdir fyrir nauðsyn
og réttmæti sjálfstæðis til frambúðar. Jafnframt hafði stríðið mjög ýtt undir
almenna viðurkenningu á sjálfstæðisrétti þjóða.
Svo koma til afmarkaðri skýringar á samningsvilja Dana einmitt sumarið
1918. Fánakrafa íslendinga með hættu á ótímabærum sambandsslitum;
e.t.v. von Dana um landamærabreytingar á Jótlandsskaga; ekki síst áhugi
þeirra á fjárfestingum á íslandi, í svipinn einkum á fyrirhugaðri Sogsvirkjun
og meðfylgjandi stóriðju.
TILVÍSANIR OG ATHUGASEMDIR:
1. Hæstiréttur var að vísu ávöxtur fullveldisins, en stofnun hans var aðeins heimiluð 1918,
framkvæmd tveimur árum síðar, þannig að hún nýtist ekki til að einkenna fullveldið
sem tímamót.
2. Það er athyglisvert að Danir voru allt frá Uppkastinu 1908 tilbúnir að kalla ísland „sjálf-
stætt“ en fengust loks til þess með ærnum eftirgangsmunum 1918 að nefna það „full-
valda“ í fyrstu og sfðustu grein Sambandslaganna. íslendingum þótti þá miklu meira
varið í að heita „fulivalda", a.m.k. á dönsku (suveræn). En eftir 1918, þegar fullveldið
var fengið og samt vantaði nokkuð á fullt sjálfstæði, hefur merkingarblær orðanna breyst
þannig að „sjálfstæði" fékk hreinni og afdráttarlausari merkingu en „fullveldi".
3. Skírnir 1930, bls. 323-364.
4. Um fullveldið og aðdraganda þess sjá bls. 303-385.
5. Den danske rigsdag 1849-1949, 6. bindi, Kaupmannahöfn 1953, bls. 313—410; um sam-
bandssamningana 1918 sjá bls. 343-378. Um næsta efnisþátt, sambúð íslands og Dan-
merkur á áratugunum milli heimsstyrjalda, verðskuldar frásögn Steinings einnig meiri
athygli en hún hefur notið í íslenskri sagnfræði.
6. Odense 1978; 54. bindi af Odense University Studies in History and Social Sciences.
7. Var þá horfið að því að taka upp samninga um einstök atriði og fékkst þrennu fram-
gengt sem telja mátti sjálfstæðismál fyrir Island. íslenski fáninn var löggiltur til innan-
landsnota; landskjörnirþingmenn komu í stað konungkjörinna; og setu Islandsráðherra í
ríkisráði Dana var breytt úr stjórnarskrárákvæði í konungsúrskurð. Allt þetta tók gildi
1915, og ber að líta á það sem síðborna viðauka við fyrirkomulag heimastjórnar og þing-
ræðis fremur en upphaf nýs áfanga að sjálfstæði íslands.
8. Frá einveldi til lýðveldis. íslandssaga eftir 1830, 3. útg. 4. pr., 1983, bls. 170.