Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 33

sem að krötunum undanskildum tók miö af Sovétríkj-
unum og varð því fyrir ýmsum skakkaföllum. Má minnast
innrásarinnar í Ungverjaland, leyniræðu Krúsjofs og
innrásarinnar í Tékkóslóvakíu. Undir lok þessa tímabils
berst þó æskulýðsuppreisnin hingað til lands, sem m.a.
sótti næringu sína í baráttu gegn skólayfirvöldum, Viet-
namstríði og fyrir kvenfrelsi.
í menningarefnum er það til að taka að fjöldamenning
eflist, borin uppi af kvikmyndum, sjónvarpi og vikublöð-
um. Á sama tíma veröa nýstárleg vinnubrögð í sagna-
gerð algengari í íslenskum bókmenntum. Raunsæis-
stefna Ólafs Jóhanns virtist utanveltu hvort sem miðað
var við útbreiðslu fjöldamenningarinnar eða þann nýja
tón sem kvað við í verkum Thors Vilhjálmssonar og
Guðbergs Bergssonar svo þekktustu nöfnin séu nefnd.
Sem fyrr segir virðist mér uppgjör Ólafs Jóhanns við
þessa þróun fólgið í Hreiðrinu — og það er sett fram með
þeim hefðbundnu aðferðum sem honum eru svo tamar.
Bréf séra Böðvars er n.k. millispil, sem eitt verður til að
rjúfa langa þögn og á margan hátt undanfari Hreiðursins
eins og síðar verður vikið að.
Hér verður ekki komist hjá því að gera fyrirvara um
túlkun: Ýmislegt kann að virðast ofsagt í því sem á eftir
fer og hitt er líka Ijóst að bókmenntaverkin eru engu
bættari eftir slíka meðferð, enda ætla ég mér ekki að
betrumbæta þau. Þegar bókmenntatúlkandi leitar þess
sem undir yfirborði tiltekinnar sögu býr jafnvel utan
sjálfsvitundar höfundar bíður erkifjandi hans oftúlkunin
jafnan við næsta horn. En nú er það ekki svo að vitund
höfundar og ætlun sé eini mælikvarðinn á skynsamlegan
skilning verka hans, túlkunarfræði nútímans hafa í það
minnsta gert þá staðhæfingu afar vafasama. Bók-
menntaverk spinna saman marga þræði af ólíkum gerð-
um og samspil þeirra við lesandann flækir enn þá mynd
sem við höfum af því hvernig merking þeirra verður til.
Geti túlkandinn á einhvern hátt unnið að því að gera
okkur Ijósa ýmsa hluti í vitund okkar og hugmyndafræði
samfélagsins sem áður voru sveipaðir hálfrökkri hefur
hann unnið þarft verk. Viö þá viðleitni getur hann reynt
að beita svonefndum gagnrýnum lestri (það hugtak hef
ég úr bók Atle Kittangs, sbr. ritaskrá aftast), sem tekur
mið af því að sérhvert bókmenntaverk er afurð flókins
framleiðsluferils þar sem margir þættir úr sálarlífi og
samfélagi eru áhrifavaldar. Höfundur getur ekki verið sér
meðvitaður um þá alla, túlkandinn ekki heldur. En sá
síðarnefndi getur valið sér ákveðinn sjónarhól and-
spænis þeirri flóknu miðlun veruleikans sem textinn er
og leitað þaðan merkingar undir yfirborðsgerð hans, leitt
fram ákveðinn túlkunarmöguleika. — Til að forða les-
endum frá lífsleiða og bókmenntaþreytu rek ég ekki alla
athugun mína (sem gerð var sem B.A. verkefni við Hí) lið
fyrir lið og læt víða nægja aö vísa til blaðsíóutals í stað
þess að tilfæra öll hugsanleg dæmi. Og er þá ekki eftir
neinu að bíða.
II. Gússi, Sigurhans
og Guðríður
Bréf séra Böðvars er löng smásaga (röskar 110 síður)
sem gerist öll á einum degi, nánar tiltekið einum eftir-
miðdegi. í henni verða engir meiri háttar atburðir aðrir en
dauði séra Böðvars í lokin. Og getur þó tæpast talist til
stórtíöinda að gamall prestur sem löngu er kominn á
eftirlaun skuli deyja úr hjartaslagi.
Megindrættir sögunnar eru fljótraktir: i upphafi kynn-
ist lesandinn séra Böðvari þar sem hann situr á skrif-
stofunni og er að berja saman bréf til dóttur sinnar (s.
7—12). Til að fá sér ferskt loft ákveður hann að fara í
gönguferð um Tjörnina og Hljómskálagarðinn og fylgir
Guðríður kona hans honum (s. 13 — 90). Á leiðinni hitta
þau gamlan kunningja frá Aöalfirði þar sem Böðvar hafði
verið prestur, Gússa að nafni, og spjalla við hann um
stund (s. 47—66). Þegar heim er komið dregur Böðvar
sig aftur í hlé í herbergi sínu og liggur yfir ýmis konar
grúski — en fær hjartaslag þegar honum verður Ijóst að
hann er ekki faöir þeirrar konu sem hann er að skrifa bréf
(s. 91 —120). Hugleiöingar séra Böðvars um ýmis mál —
sem oft eru ærið smásmugulegar og í nöldurtón — taka
mikið rúm í sögunni.
Þetta er saga um hugarheim séra Böðvars og um-
heimurinn kemur aðeins að svo miklu leyti inn í myndina
sem hann hefur áhrif á klerk. Það má því greina tvö ólík
svið sögunnar: Annars vegar er heimur séra Böðvars,
með margvíslegum minningum hans og hugsunum sem
hann er að reyna að festa á blað. Þetta er heimur við-
horfa sem lítillar virðingar njóta nú oröið og hann reynist
standa vanmáttugur gagnvart þróuninni. Böðvar getur
aðeins ornað sér við minningar. Skrifstofan er griða-
staöur hans þar sem hann lokar sig inni yfir sínum hug-
leiðingum, leitar athvarfs eftir þrætur dagsins og forðast
illar hugrenningar sem á hann leita. Andspænis honum
er heimur nútímans, Gússa og Guðríðar og allra hinna,
sem leggur virki séra Böðvars í rúst að lokum meö hug-
boði einu saman.
Með einum og öðrum hætti er gefið til kynna að séra
Böðvar sé feigur, honum hefur „sótzt illa að undanförnu"
(s. 23), hann fær ekki flúiö myrkan skugga ,,sem teygðist
út úr einhverjum afkima í sál hans og hótaði aö leggja
hana undir sig." (s. 68). Hvað eftir annað leitar umhugs-
unin um dauðann á séra Böðvar og eru þær hugrenn-
ingar jafnan tengdar þeirri staðreynd að Guðríður kona
hans er 14 árum yngri en hann og ekki nærri eins hrum.
Hann grunar aö hún muni verða andláti hans fegin:
Hún yröi aö fara aftur í smiöju til Dóra, þegar legsteinninn kæmi á
dagskrá. Hún væri vís til aö kaupa veglegan stein á leiöiö, meira aö
segja meö einhverju tildri, dúfu eöa handabandi úr marmara, svo aö
allir mættu sjá ræktarsemi hennar viö jaröneskar leifar bónda síns.
Séra Böövar S. Gunnlaugsson yröi klappaö efst á steininn, síöan
nokkrar dagsetningar og ártöl, fæddur, vígöur, dáinn, en loks þessi
margþvældu orö:
REQUIESCAT IN PACE
(Bréflð, s. 88)
Það er því Ijóst hvert stefnir með séra Böðvar og þarf ekki
að koma á óvart að hann skuli ekki vera maður til að
horfast í augu við þá staðreynd, að hann á ekki það sem
honum er kærast í heiminum, dóttur sína Svölu. Það er
Gússi, samnefnari alls þess sem séra Böðvar fyrirlítur,
sem er faðir hennar. Böðvar fær hjartaslag þegar þetta
rennur loks upp fyrir honum, og jafnvel líkamlegur að-
dragandi þess er vandlega undirbúinn í sögunni (sbr. s.
23, stingurinn undir síðunni s. 91, s. 103 og víöar).
Aður en lengra er haldið er rétt að hafa frásagnarað-
ferð sögunnar í huga. Því þó Bréfið sé ekki fyrstu per-
sónu saga er frásagnarhættinum þröngur stakkur skor-
inn. Lesandinn sér aðeins inn í hugarheim séra Böðvars
og kynnist ekki viðhorfum annarra persóna nema í
gegnum hann. En öðru hvoru gefst lesanda samt önnur
sýn á Böðvar, þegar athöfnum hans er lýst utanfrá og
túlkun þeirra eftirlátin lesandanum. Og vegna þess hve
þröngt er girt um vitund séra Böðvars (m.a. vegna starfs
hans og lífsviðhorfa, aldurs og sjálfsblekkinga margs
konar) verður frásögnin írónísk — lesandi veit einatt
betur en presturinn eða getur a.m.k. getið sér til um
þröngsýni hans. Með þessari aðferð dregur Ólafur
Jóhann upp mynd af gömlum manni sem er haldinn þeirri
SVART Á HVITU
31