Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 38

er eiginlega lokið ferli ættarinnar, enda húsið rifið undir
bókarlok.
Einn áhrifavaldur um þessa þróun, ameríski herinn, er
einnig leiddur á svið í gönguferð sögumanns með syn-
inum Jóa (12. kafli) og fylgir ádrepa á þá hermennsku
sem leikfangasalar reyna að ala á meðal barna. Hvað
eftir annað er hnýtt í fjöldamenningu og sölumennsku,
minnst á .dægurlagaplágu' (s. 24) sem leggur undir sig
unglingana og þeir menningarfrömuðir sem reyna að
koma sjálfum sér á framfæri í fjölmiölum fá ekki beinlínis
hlýlegt umtal (s. 233). Þau skeyti minna um margt á
hugrenningar séra Böövars í garð Steindórs skólabróður
síns og á svipaðar ádrepur í Gangvirkinu og Seiðnum.
Alvarleg menningarstarfsemi á undir högg að sækja,
uppsker háð hjá riddarasonum og útgefendur hafa auð-
vitað allan hugann við söluna (sbr. s. 149). Reykjavík
nútímans er í Hreiðrinu heimur sölumennsku, fjölda-
menningar, siöferðilegrar hnignunar, amerískra her-
mennskuáhrifa. Hvernig getur hugsandi listamaður
brugðist við?
Því velta bæði Loftur og sögumaöur fyrir sér. Sá fyrr-
nefndi er löngu þekktur rithöfundur, hefur gefið út átta
bækur, en þegar varnarskjaliö er skrifað hefur löng þögn
hans ásamt kynlegu háttalagi komið ýmsum sögusögn-
um á kreik sem frændi hans ætlar sér að kveða niður. I
fyrstu bókum Lofts gætti mest fölskvalausrar samúðar
og hlýju (s. 18) en eftir seinna stríð hafa önnur og kald-
ranalegri viðhorf unnið á. Lpftur aðhyllist nú hlífðarlaust
raunsæi, reynir að skrifa vísindalegar skáldsögur þar
sem ,,tegundin mannkyn" ber öll ábyrgð á óréttlæti og
hörmungum. Sögumaður hefur eftir Lofti:
Þaö væri skylda sérhvers rithöfundar, sem fyndi köllun hjá sér til aö
veita brjálæöinu viönám, aö tæta manninn sundur, eins og ég heföi
komizt aö oröi, — siðferöileg skylda. (s. 22—23)
[ upphafi Hreiðursins er Loftur einmitt að Ijúka við mikiö
verk í þessum anda, og uþplestur úr því fyllir sögumann
botnlausri aðdáun. (Má geta þess til gamans að Loftur
hefur útlistað þessi sjónarmið sín í blaðagrein sem Páll
Jónsson klippir út og geymir, sbr. Seið og hélog s. 336).
Sögumaður lítur á þessa væntanlegu bók sem galdra-
skuggsjá. Að vísu er vísindamennska Lofts stundum á
mörkum trúverðugleikans, t.a.m. hefur hann látið sögu-
mann einhverju sinni fá lista yfir þau frumefni sem eru í
manninum til að læra utan að — svo honum verði Ijóst að
maðurinn sé ekkert annað en efnablanda (sbr. s.
186—7). Þegar Loftur framreiðir slíka speki á lesandi
næsta erfitt með að taka hann alvarlega.
Hvað sem því líöur veröur koma þrastanna til að ger-
breyta viðhorfum Lofts. Hann kynnir sér alla lifnaðar-
hætti þeirra sem best og honum verður fljótlega Ijóst að
fræðidoðrantar náttúruvísindanna veita ekki nema ófull-
nægjandi svör við þeim spurningum sem fuglarnir vekja
með honum. Fyrr en varir hefur hann gert upp við vís-
indahyggju sína:
Viö gætum margt lært af fuglum, drengur minn, hélt hann áfram. ÞaÖ
er eitthvaö í þessum söng, sem ekki verður meö oröum lýst, einhvers-
konar vitnisburöur um — ja hvaö skal segja? Duliö lögmál kannski. Élan
vital (s. 49)
Þetta hugtak yfir lífsaflið mun ættað frá franska heim-
spekingnum Henri Bergson (1859—1941), en kenningar
hans voru í beinni mótsögn við nauðhyggju og vélhyggju
19. aldar, og sérstaklega beindi hann spjótum sínum að
vísindalegum rationalisma. Má ætla að þrestirnir verði til
þess að benda Lofti á að í bókum sínum hefur hann
gleymt lífinu sjálfu, því undri sem ekki verður lýst með
formúlum. Hann kemst í kreppu og segir við lærisvein
sinn eftir að fuglarnir eru flognir: ,,Hafi ég stöku sinnum
reynt að innræta þér einhverjar skoðanir á þessu svo-
nefnda rithöfundarstarfi, þá skaltu gleyma þeim og
mynda þér sjálfur aörar þarflegri." (s. 135). Hann telur
sig hafa lifað á gervifæðu, nú skiptir meira að glæða með
sér „virðingu fyrir dýrð lífsins" (s. 214). Eftir sem áöur
eru styrjaldarrekstur, hungur og fátækt honum ofarlega í
huga, eins og fram kemur í því lesefni sem hann lánar
frænda sínum í viðaukanum, en afstaöa hans til vinnu-
bragða listarinnar er gerbreytt. Viðhorf hans er undir-
strikað með dæmisögu þar sem þeir frændur hittast
þremur árum eftir þrastaævintýrið. Loftur horfir með
velþóknun á börn tæta í sundur dúkku (eins og hann
manninn forðum) til þess eins að finna ekkert innan í
henni, þetta er nauðsynlegur liður í þroska þeirra (sbr. s.
219).
Loftur hefur hafnaö tæknihyggjunni einsog spekingar
Frankfurterskólans, hlutverk skáldskapar er að hans
dómi boðun lífs. Rétt áður en hann deyr er hann byrjaður
að skrifa að nýju. Hvaða aðferðir hann hefur valið sér nú
fær lesandi ekki að vita fremur en sögumaður. Má vel
vera að Loftur sé kominn í nýja listræna blindgötu þó
megin niðurstaða hans sé tvímælalaust sett fram sem
jákvæö í Hreiðrinu. Að sönnu hafði hún reynst honum
dýrkeypt.
Hvert verður svar sögumanns sjálfs við þessari sömu
sþurningu um hlutverk listarinnar? Upphaflega hefur
hann verið sporgöngumaður Lofts, en þrastastandið fer
ákaflega í taugarnar á honum, kannski af eintómri hé-
gómagirni (sbr. s. 75). Þegar þrestirnir eru horfnir heim-
sækir hann læriföður sinn mun sjaldnar og „oftast nær í
mýflugumynd" (s. 141). Hann fer að leita fyrir sér á eigin
spýtur, kynnist viðhorfum riddarasona og fer í langa
veiðiferð þar sem hann veltir háttalagi frænda síns
gaumgæfilega fyrir sér. Sem snöggvast langar hann til
að vinna í sveit, til að geta gleymt sér um stund,
klofnum manni, smábarnakennara og dulnefni, gleymt meistara mínum
og vandkvæöum hans, gleymt riddarasonum, tali þeirra og dómum.
(8. 189)
Sögumaður(sem hefurgefið útritverksín undir dulnefni)
verður að játa að hann skilur ekki frænda sinn lengur og
vill losna undan áhrifavaldi hans (s. 197—8). Sem hann
er að hugleiða þessi mál dregur hann malarborna slý-
dræsu úr ánni, nánast tákn næstu ritverka sem hann
36
SVART Á HVfTU