Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 39

ákveður að gefa út undir nýju dulnefni.
Skáldskapur dulnefnis númer tvö virðist mest undir
áhrifum riddarasona, sem boða „nýstefnu" í skáldskap.
Um það fréttum við aðeins í viðaukanum, en að öðru leyti
er tími þess utan bókarinnar, milli varnarskjals og við-
auka. I lok Hreiðursins, þegar svo virðist sem veikindi
Lofts muni draga hann til dauða, gerir sögumaður upp
við þetta dulnefni sitt, sem er undir sterkum áhrifum frá
erlendum bókmenntum af nýju tagi. Sögumaður hug-
leiðir klofning sinn, vanda þess að ala upp börn í fjand-
samlegu samfélagi og feril Lofts. Loks hendir hann full-
búnu handriti líkt og frændi hans forðum:
Ég gat þaö ekki, þegar til kastanna kom. Ég gat ekki sent frá mér bók,
sem börnin mín máttu ekki fá neina vitneskju um aö faöir þeirra heföi
samiö. (s. 255)
Klofning sögumanns hefur Ólafur Jóhann undirstrikað
með því aö nefna aldrei nafn hans ísögunni, og láta hann
flögra milli dulnefna í listinni. Undir lokin hefur boð-
skapur þrastanna loks náð til hans, ef hann skrifar eitt-
hvað framvegis verður það undir eigin nafni og ekki falið
fyrir börnunum. Hann ætlar ekki að hlaupast undan
ábyrgð andspænis þeirri stefnu sem þróun siömenning-
arinnar hefur tekið, jafnvel þó þaö leggist í hann að
„veturinn yrði harður" (s. 260), en svo hljóða lokaorð
bókarinnar.
I síðasta kafla bókarinnar eru þessar hugleiðingar
tengdar hverfulleika lífsins, sem leitar á sögumann
vegna veikinda Lofts. Sú stemning birtist m.a. með til-
vitnunum í tregafullan Ijóðabálk Wilhelm Muller
„Winterreise", sem Schubert samdi lög við 1827. Þær
eru í fyrsta Ijóði þessa flokks um ferð mannsins á jörðu,
samband hans við náttúruna, dauðann og ástina, „Gute
Nacht". Á eftir þeim línum sem vitnað er til s. 258 („lch
kann zu meiner Reisen / nicht wáhlen mit der Zeit") fara
þessar: „muss selbst den Weg mir weisen / in dieser
Dunkelheit" og geta þær vel átt við niðurstöðu sögu-
manns. Hann hefur hafnað forsjá riddarasona og Loftur
er dauðans matur, sjálfur verður hann að velja sér braut
gegnum þá myrku tíð sem framundan er. Lag eftir
Schubert hafði líka ómað í huga séra Böðvars og fyllt
hann trega. (Ekki fáum við að vita hvaða bókmennta-
grein sögumaður ætlar að leggja fyrir sig, kannski er það
Ijóöagerð líkt og höfundur Hreiöursins). Hafi grimmur
veruleikinn lagt séra Böðvar að velli er sögumaður
Hreiðursins reiðubúinn til að kljást við hann. Hann ætlar
að vernda ungviði sitt fyrir köttunum, innræta þeim
annað verðmætamat en það sem einkennir Reykja-
víkursamfélagið.
Hvaða afstaða birtist þá í bókinni í listrænum efnum,
hver er menningargagnrýni hennar? Fyrst er rétt að taka
fram að svipað þema og er í Hreiðrinu hefur áður orðið
Ólafi tilefni sögu. Vandi rithöfundar var á dagskrá í sög-
unni Hvolpur (birtist fyrst ÍTMM 3, 1950, endurprentuð í
safninu Á vegamótum, 1955). Þetta er fyrstu persónu
saga, sögumaður er staddur í sumarbústað við vatn að
skrifa sögu sem þess vegna hefði getað verið eftir Loft og
Loftsson og sem er „ætlað að verða ofurlítil skuggsjá
þeirrar bölsýni sem tvær stórstyrjaldir hafa leitt yfir
æskulýð þjóöanna." (Á.V. s. 89). Hún átti að fjalla um
ungt fólk á barmi örvæntingar, „hárnákvæm eins og
skýrsla efnafræðings", og henni skyldi Ijúka með þvi að
pilturinn fyrirfæri sér og stúlkan yrði vitskert. Þá birtist
lítill hvolpur og leikur hlutverk þrastanna, fær með iðandi
lífsfjöri sínu höfund til að hverfa frá þessum endi. Sögu-
maður öðlast trú á lífið, og í lokin eru persónur hans
hæstánægðar að rækta sinn garð; pilturinn er „hraustur
verkamaður, glaðvær og dálítið rogginn" (s. 124) ritari í

félaginu sínu, en stúlkan „fjallmyndarleg" og m.a.s.
orðin ólétt. Sjálfur er sögumaöur „orðinn svo bless-
unarlega sáttur við lífið" (s. 126). Svo alsæll er sögu-
maður Hreiðursins ekki — síður en svo — en hug-
myndalegur skyldleiki þessara sagna er samt augljós.
Það sem meira er, í báðum verður viðkomandi sögu-
maður að gera upp við ýmsa rithöfunda 20. aldarinnar,
sem kenndir eru við modernisma eða nýstefnu, og
áherslur eru nauðalíkar. Þannig segir um Sartre í Hvolpi:
I París býr rithöfundur nokkur sem drekkur heitt rauövin á vetrarkvold-
um og semur sögur og leikrit um vandamál nútímans, skækjur, port-
lífismenn, kynvillinga, þjófa, lygara og smámorðingja.
(A.V. s. 102—3)
Svipað orðalag kemur oft fyrir í Hreiðrinu, Ólafi virðist
jafn illa við nýstefnumenn og 22 árum fyrr. Þetta er hvað
skýrast þegar sögumaður rifjar upp fyrir sér undir lokin
efni nokkurra bóka sem hann hefur keypt fyrir ábendingu
„sonar stórriddara með stjörnu", gerir upp við þetta brot
af ritlist nútímans. Þar er fjallað um „átök í svefnher-
bergjum, geðtruflanir, sifjaspell, morð," (s. 236—7) eða
þar birtist hugsunarháttur „sem sumir telja að eigi rætur
sínar djúpt í sorphaugum stórborga." (s. 237). Það er ekki
ofsögum sagt af stórborgum. Kynlíf og saur virðist uppi-
staða þessara bóka, sbr.:
Sjötta bókin greinir frá kynvilltum karlmönnum, en sjöunda kynvilltum
kvenmönnum, áttunda frá sambýli drykkjurúts og tveggja pútna, en
níunda frá játningum portlífismanns og eiturlyfjaneytanda. (s. 238)
(Stundum hafa menn reynt að geta sér þess til við hvaða
höfunda og bækur sé átt í lengri lýsingunum: Samuel
Beckett —Malone meurt —, Iris Murdoch, Henry Miller,
John Updike — Couples — hafa verið tilnefnd auk ann-
arra). Formælendur nýrra vinnubragða í skáldskap í
SVART Á HVÍTU
37