Svart á hvítu - 01.01.1980, Blaðsíða 41

Ef til vill var sú tíð liðin að foreldrar gætu alið upp börn sín fyrir ásókn
fjölmiðla, fyrir sjónvarpi, hljóðvarpi, kvmmyndum, grammófónum,
segulböndum, ruslblöðum. (s. 250)
Þessu lætur sögumaöur fylgja ófagra lýsingu á erlendum
sem innlendum popphljómsveitum, „öskuröpum og
dægurlagagaulurum í sjóræningjabúningi", sem æskan
dýrkar hvaö sem áminningu foreldra líður. Hér er á ferö-
inni viss mótsögn: Bæði Loftur og sögumaður hafa
þungar áhyggjur af stríðinu í Víetnam eins og annað
hugsandi fólk á þessum tíma. Það var hins vegar einmitt
þessi sama æska sem var í fararbroddi hinnar miklu
fjöldahreyfingar gegn Víetnamstríðinu í Bandaríkjunum
sjálfum. Og ýmis organdi átrúnaðargoð hennar, ,leður-
lúðar og dúðadurtar’, voru í fremstu víglínu þeirrar bar-
áttu. Kannski náði hreyfingin þessari miklu útbreiðslu
einmitt vegna þess að bandarískir millistéttarforeldrar
fengu ekki að ala börn sín upp í friði.
Hvaö er til varnar gegn þessum öflum samkvæmt
Hreiðrinu? Áöur hafa komið fram hjá þeim frændum
ýmsar skoðanir sem eflaust er hollt aö brýna sig með. En
hvað sem öðru líður virðist heilbrigt fjölskyldulíf vera
öflugasta vígiö gegn köttunum. Hvað segir ekki Loftur:
Hvaó helduröu aö yrði um þá fósa sem ota kjarnorkusprengjum og
vetnissprengjum, ef allir foreldrar reyndu aö vernda börn sín af svipaöri
hugprýöi og þrestirnir þeir arna? (s. 62)
Þessar vísbendingar valda sögumanni heilabrotum,
einkum vegna þess að Guðrún kona hans er með barni.
Þær eiginkonur frændanna Guðrún og Rannveig eru
annars heldur litdaufar persónur, þó þær séu iðnar við
að hella upp á kaffi meðan þeir rithöfundarnir spjalla
(sbr. s. 13). Báðar virðast þær haldnar einhverri óljósri
eðlisávísun um ágæti skáldskapar. Þannig líst Guðrúnu
ekkert á galdraskuggsjá Lofts þó hún geti ekki fært rök
fyrir máli sínu heldur beiti „þeirri sígildu aðferð kvenna
að slá undan í orði kveðnu, en sitja eftir sem áður við sinn
keip." (s. 68)! Rannveig er líka mikil stytta manni sínum á
þessum erfiðu tímum, sbr. lýsingu sögumanns á einni
heimsókn til þeirra hjóna:
Þaö var eindrægnin, sem rifjaói upp fyrir mér heimsókn mína foröum til
gömlu hjónanna, sú tegund skilyrðislausrar og hljóólátrar eindrægni
karls og konu, sem veröur æ sjaldgæfari á öld sundurliöunar og
skarkala. (s. 132)
Það er þetta vígi sem sögumaður og kona hans reyna að
standa vörð um; þau reyna að halda strákum sínum
heima til þess að þeir slæpist ekki um í spilltu borgar-
andrúmsloftinu á kvöldin og þá ryðjast auðvitað fjöl-
miðlarnir inn til þeirra, þau neyðast til að fá sér bæði
plötuspilara og sjónvarp (sbr. s. 252). Þetta stef er ítrek-
að hvað eftir annað og þó auðvitað sérstaklega með
lýsingunni á fjölskyldulífi þrastanna. Skal þá reynt að
draga saman niðurstöðuna og bera hana saman við Bréf
séra Böðvars.
IV. Að búa sig
undir veturinn
Þau meginatriði sem dregin eru fram til að auðkenna
samfélagsþróun undanfarinna áratuga í Bréfi séra
Böövars og Hreiðrinu eru svipuð. Nútíminn fær í Hreiðr-
inu sömu einkunn og í Bréfinu. Þær andstæður sem séra
Böðvar eygir milli borgarsamfélagsins og hins liðna eru
það líka í hugum frændanna. Reykjavík einkennist í
Hreiðrinu af spillingu og kynferðislýsingum, Iffsfirrtri
tæknihyggju, sölumennsku, hermennsku, uppskafn-
ingshætti og gróðahyggju; fjölmiðlainnrætingu loginna
verðmæta. Jákvæð gildi aðalpersónanna eru ekki svo
ósvipuð heldur. Séra Böðvar þráir heilsteypta fjölskyldu,
óbrotið líf og endurreisn siðferöilegra verðmæta — af
þessu þrennu verður líka rithöfundur að taka mið ætli
hann sér að andæfa .helstefnu nútímans' ef marka má
Hreiðrið. Séra Böðvar beið ósigur, hann gat ekki skapaö
sér öruggan heim á skrifstofu sinni. Loftur deyr líka, en
eftir að hafa snúið frá villu síns vegar, gengið lífinu á
hönd. Sögumaður hefur enn ekki háð sína úrslitaorustu
og útlitið er ekki bjart. En hann hefur náð til sannrar
sjálfsvitundar og siöferðilegrar reisnar meö því að af-
neita dulnefnum og reyna að rata sjálfur þröngan stíg
gegnum myrkviði nútímans. Listsköpun séra Böðvars,
viðleitni hans til að endurskapa hið fagra úr fortíðinni,
brást honum. Loftur og sögumaður sýnast hafa komist
að þeirri niðurstöðu að skáldskapur sem vill ekki vera
samábyrgur þessari galdraöld verði að reyna aö höndla
,dýrð lífsins'. Vísindamennska verður mönnum haldlítil til
að átta sig á þessu ,dulda lögmáli'.
Það sem einkenndi séra Böðvar var vanmátturinn,
bælingin — hann reyndi að dylja fyrir sjálfum sér rudda-
skap heimsins, loka sig inni í eigin heimi, byggja sjálfs-
vitund sína á tálsýnum. í niðurstöðum Lofts og sögu-
manns felst einnig viss bæling (þö þeir lifi ekki með einni
stórri lífslygi einsog klerkur), — hins kynferðislega eins-
og fram kemur í menningarrýninni, bæling líka að því
leyti að ,þrastarfjölskylda‘ sögumanns vildi geta lokað úti
kettina, sem hafa lagt undir sig fjölmiðlana, vildi geta alið
upp ungviði sitt í friði fyrir boðberum nútímans. Kannski
skapa sér þar með sinn eigin gerviheim líkt og skrifstofan
varséra Böðvari.
Tæknivæðing nútímans, sem óvíða birtist betur en í
fjölmiðlum, verður Ólafi Jóhanni tilefni til aö benda á
takmarkanir vísindanna og lífsfirringu þeirra. Fjölgun
.múgeinkenna' samfélagsins, fjölmiölastýrð og spillt
æska veröur honum tilefni til að upphefja fjölskylduna og
friðhelgi hennar. Fækkun bannsvæða í listum verður til
þess að hann bendir á .eðlislæga' blygðunartilfinningu
mannsins. Aukin hagsæld leiðir huga hans að kreppunni
og raunveruleik þeirra viðmióana sem þá voru við lýði.
Andspænis uppskafningshætti og fjölmiðlafrægð setur
hann hógværð, lítillæti og starf í kyrrþey. Og fjölda-
dýrkun ákveðinna goða verður honum tilefni til að benda
á að sérhver maður verði að velja leið sína sjálfur.
Slíkar áherslur má finna í báðum bókunum. Athyglis-
verður er hins vegar sá munur sem er á framsetningu
þeirra. í Bréfi séra Böðvars var frásagnaraðferðin írón-
ísk, lesandinn var alltaf í vissri fjarlægð frá viðhorfum og
hugsunum prestsins. Frásagnaraðferð Hreiðursins er
með öðrum hætti, sjónarmið sögumanns eru sett fram í
fullri alvöru, lesandinn fjarlægist aðeins með honum fyrri
sjónarmið hans eftir því sem hann lýkur fyrst við varnar-
skjal og siðar viðauka. Auðvitað er sú aðferð listræn
blekking, t.d. er í sögunni táknmál sem ekki er hægt að fá
botn í nema með heildaryfirsýn yfir verkið. En einsog í
allri frásagnarlist skiptir mestu að lesandinn gangi þeirri
blekkingu á hönd, sem hér hefur fengið mjög raunsæis-
legt form. Það er stundum erfitt, þegar höfundi finnst
mikið liggja við að koma ákveðnum skilningi á framfæri.
Áður hefur verið tekið dæmi af persónusköpuninni
(riddarasynir), hliðstæður má finna í frásagnaraðferð-
inni. Dæmi: Það ertekið fram að varnarskjalið sé skrásett
löngu á undan viðaukanum (s. 203), en dulnefni númer
tvö er ekki jarðað fyrr en í honum. Sögumaður í varnar-
skjalinu er því sá sami og sá sem sýslar við sagnagerð í
anda riddarasona undir dulnefni númer tvö. En þegar
hann t.a.m. lýsir því hvernig dulnefni númer tvö fæðist
SVART Á HVÍTU
39