Birtingur - 01.06.1962, Blaðsíða 15

ættuðu áhrifa geta þó verið komin um Noreg,
einkum þegar fram í sækir og konungssambandið
kemst á.
Rómanski stíllinn í íslenzkri list er mjög svip-
fastur. Hann einkennist af fámálli og alvarlegri
myndsmíð, — listamaðurinn er eins og hlutlaus
túlkari að baki verki sínu, færir efniviðinn í
strangt form, en forðast að greypa í það mynd
sjálfs sín. Einkennin eru að þessu leyti mörg hin
sömu og í íslendingasögunum, enda er þar um
sama tímabilið að ræða. Af myndum í handrit-
unum er Maríumynd frá Skarði á Skarðsströnd,
númer 2430c folio í Árnasafni, eitt bezta dæmið,
af tréskurðarverkum róðan frá Ufsum og Val-
þjófsstaðarhurðin, hvortveggja í þjóðminjasafn-
inu hér, og af hannyrðum Maríudúkurinn frá
Reykjahlíð í þjóðminjasafni dana.
Þegar kemur fram um aldamótin 1300 fer mynd-
gerðin öll að mýkjast og frásögnin að reyna mjög
á þolmörk hins gamla rómanska stíls. Teikningin
verður hádregnari og kvikari, náttúrulíking kem-
ur í stað einfaldra myndtákna, blöð og blóm í
stað brugðins verks og vafninga. Gotneski stíllinn
er að brjóta af sér ísa.
Þessi stílbreyting á rætur sínar í þjóðfélagslegri
valdaröskun úti um álfuna: stórar borgir eru að
rísa, peningaverzlun leysir af hólmi viðskipti í
fríðu, átthaga- og stéttabönd losna og allur sam-
gangur mnna verður með nýjum og greiðara
hætti. En fyrst og fremst er það hin mikla efling
kirkjuvaldsins um þessar mundir, sem veitir list-
inni nýjan byr í seglin. Gotneski stíllinn verður
mál hinnar sigurreifu kirkju, tákn veldis hennar
og tignar.
Hér á landi myndast einnig aðstæður, sem fleyta
breytingunni fram. Kirkjuvaldið vex til gífur-
legra áhrifa, farið er að íslenzka biblíu- og helgi-
sögur, — menn komast í persónulegri snertingu
við píslarsögu Krists og dýrlinga. Hvortveggja
leiðir þetta af sér innfjálgari túlkun og tilfinn-
ingaríki, sem hátíðleg orðfæð rómanska stflsins
hrökk ekki lengur til að tjá.
Sé vel hugað að íslenzkri myndlist þessa tíma,
kemur í ljós, að hún endurspeglar tvenn gjörólík
sjónarmið, harða þjóðfélagslega togstreitu. Enda
gengur það eftir, að út alla 14. öldina skiptist
hún í tvo samhliða strauma: kvika og þróttmikla
gotneska list, — list biskupsstólanna og klaustr-
anna, og í fastheldna rómanska list veraldlegra
stórhöfðingja. Af hinu seinna taginu reka skreyt-
ingar Flateyjarbókar lestina, enda er hún gerð
fyrir einn íhaldssamasta höfðingja 14. aldar, Jón
Hákonarson í Víðidalstungu.
Því er ekki að undra, þótt hnignun veraldlegrar
sagnaritunar og endalok rómanska stílsins sem
lifandi listtúlkunar haldist í hendur. Það eru
sömu rökin sem hvorutveggju ráða.
Á fyrstu áratugum 14. aldar ber stíllinn greinileg-
an svip þessara umbrota. Hann er þaninn og við-
kvæmur, og stundum er tilfinningaríkinu gefinn
alveg laus taumur. Gott dæmi þess er krossfesting-
armynd ein i ártíðaskrá f Árnasafni, nr. 249 d.
fol., frá byrjun aldarinnar. Líkami Krists er þar
sveigður og undinn af kvölum, móðir hans græt-
BIRTINGUR
13