Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 31

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
eftir var ævinnar hafi það tekið hann rúma fjóra
áratugi að melta hlutina og leggja þá niður fyrir
sér áður en honum fannst hann geta tjáð þessar
tilfinningar í málverki. En ekki er öll sagan sögð.
Fjölmargar skissur og vatnslitamyndir af eldgos-
um ftmdust ekki alls fyrir löngu í vinnustofu
hans og hafa allar verið raktar til dvalar hans á
Ítalíu (Eldgos, 1908, L.Á.J.) [mynd 7]. Ásgrímur
var ekki bara hræddur við eldfjöll, hann var
gjörsamlega heillaður af þeim, svo mjög að hann
lét senda sér sérstaklega rit Marklisar Loftssonar,
Um jarðelda á fslandi, til Rómar. Og hann lét
ekki staðar numið því að í bréfi til frænda síns,
Einars Jónssonar myndhöggvara, lýsir hann í
löngu máli hversu „djúpt snortinn“ hann hafi
verið af gígunum í Rocca di Papa í grennd við
Róm og hinum skæðu jarðskjálftum á Sikiley
1908 sem lögðu tvær borgir í rúst og urðu næst-
um 200.000 manns að bana. Hið merkilega er að
Ásgrímur hætti að gera myndir af eldgosum um
leið og hann kom til íslands 1909 og tók ekki til
við það aftur fyrr en 1945, en frá þeim tíma og
fram til andláts hans 1958 er til órofin keðja af
,,eldgosamyndum“. Svarið við gám okkar er
einfaldlega þetta: Eldgos, jarðskjálftar og jafnvel
regn og vindar vom bannhelg myndeftii fyrir
íslenskan listamann á ffamabraut. Eftir því sem
ég best veit er ekki til ein einasta vetrarmynd frá
því tímabili sem hér um ræðir. Þetta er ekki síður
undarlegt í ljósi þess hvílíkur veðrarass fsland er. f
Heklu undirstrikar Ásgrímur kyrrðina og ffið-
saddina með því að láta reykinn ffá skorsteinin-
um leggja beint upp í loffið. Þessa barnalegu
aðferð við að gefa í skyn algjöra kyrrð notaði
listamaðurinn mörgum sinnum, greinilegast í
myndunum sem hann málaði á Þingvöllum
1905 og 1907 (báðar í einkaeign) [mynd 8 OG
9]. Þingvellir var einn uppáhaldsstaður Ásgríms
fyrir 1915 þegar hann færði trönur sínar á annan
„huggulegan stað“, í Húsafellsskóg. Ásgrímur
valdi sér nákvæmlega sama mótíf og er í Þing-
vallamynd Þórarins frá 1900, kirkjuna og prests-
bústaðinn við öxará, en ffá aðeins öðm sjónar-
horni. f báðum myndum gera listamennirnir
speglunina í ánni að því sem mesta athygli vekur.
Fyrir hina ólæsu í sjónmenntum á spegilmynd
kirkjunnar og húsanna í kring að undirstrika
unaðslega fegurð staðarins, algjöra ffiðsæld hans
og stöðugleika og varanleika þessarar bjargföstu
undirstöðu þar sem lýðræðishefðir og kristin trú
þjóðarinnar eiga uppmna sinn. Sem áhorfendur
erum við minnt á að ekkert hafi breyst, allra síst
þessar stofnanir sem hafa svo lengi verið hluti af
stjórnskipuninni. Byggingarnar, sem eru tákn
fyrir þennan arf og þessi gmndvallarsannindi
frekar en áhugavert dæmi um byggingarlist í
dreifbýlinu, em sýndar sem eins konar náttúruleg
viðbót við landslagið, raunar vaxnar út úr því, og
álíka óforgengilegar og fjöllin í baksýn. Ekki einu
sinni loffslagið, hin ævarandi kyrrð og veðurblíða
sem ríkir í landslaginu, virðist breytingum undir-
orpið í þessum sælureit þingræðislegs rétdætis.
Áin hér rennur eiginlega eldd, hún bara „er“, ský-
in berast mjúklega yfir landið og móofhinn virð-
ist geta gefið ffá sér reykjarhnoðra upp um
strompinn til eilífðarnóns. Allt undirstrikar það
hversu tíminn er léttvægt hugtak þótt hughreyst-
andi kunni að vera.
Ásgrímur hélt ásamt Þórarni áfram að sýna
hamingjusama einingu manns, náttúm og ríkis-
trúar og gæða hana margs konar merkingu. En
Mynd 7:
ÁSGRÍMUR JÓNSSON
Eldgos, 1908
hann hafði miklu meiri áhrif á næsm kynslóð
listamanna en Þórarinn vegna þess að hann
kenndi mörgum af fremstu málurum þjóðarinn-
ar. Stuðningurinn og álitið sem hann naut varð
yngri listamönnum hvatning til að feta í fótspor
hans, enda var nú orðið auðveldara fyrir þá að
halda því fram að myndlist væri virðuleg og
blómleg starfsgrein. Þær hlýlegu viðtökur sem
hann fékk allt sitt líf komu strax ffam á fyrstu
einkasýningu hans í Reykjavík 1903 þegar gagn-
rýnandi dagblaðsins ísafoldar hélt því fram á
forsíðu 24. október að myndir hans sýndu ljós-
lega að íslenska þjóðin hefði loksins eignast lista-
mann sem íslensku fjöllin og fossarnir, gljúfur og
engjar, hæðir og hlíðar hefðu svo lengi beðið eftir
án árangurs. Frá og með þessu sama ári greiddi
íslenska ríkið honum ákveðinn lifeyri í virðingar-
skyni við verk hans sem greinilega vom talin til
þjóðargersema. Þegar Ásgrímur sigldi til Ítalíu
1908 var ffægð hans raunar orðin slík að öll
helstu blöðin í höfúðborginni nefndu nafn hans
meðal ffammámanna sem síðar um kvöldið
mundu sigla með póstbámum Sterling, en slíkur
virðingarvottur var yfirleitt ekki veittur nema
æðstu mönnum samfélagsins.
Þótt rómantísku skáldin hefðu átt stærstan
þátt í þeirri breytingu sem orðið hafði á skynjun
almennings á íslensku landslagi, en fyrrum höfðu
menn talið fegurð þess felast eingöngu í notagildi
þess sem beitarlands, féll það í hlut Ásgríms og
Þórarins að tjá á myndrænan hátt og umskapa
þessa nýútvíkkuðu landslagshugmynd í hinni
þjóðlegu og menningarlegu endurreisn. Á vissan
hátt luku þeir því ædunarverki að sameina
dreifða íbúana og kenna þeim hvernig „sannur
íslendingur" sæi og fyndi til, jafnvel þótt til þess
þyrftu þeir að notast við ritstýrða ímynd af
landslaginu sem kynnt var á fölskum forsendum
raunsæis. Kyrrðin sem einkennir verk þeirra and-
stætt hinni alíslensku hríð hefúr þegar verið
nefnd, en þeir fylgdu aldrei landslagsúdínum
nákvæmlega eftir. í augum þeirra varð landið að
ímynd og tákni sem þeir máluðu, ekki á nátúral-
istískan hátt, þótt svo mætti virðast við fyrsm
sýn, heldur með því að laga landslagið að tungu-
taki rómantísks skáldskapar. Til þess að uppfylla
þessi skilyrði varð Ásgrímur að bæla niður að-
dáun sína á listamönnum á borð við Van Gogh
og hætta alveg að fast við eldgosamyndir, en
hann fékk ekki útrás fyrir þá ástríðu fyrr en skip-
ast höfðu veður í lofti stjórnmálanna. Málverk
hans koma okkur fyrir sjónir sem hálfgerð tíma-
skekkja, einkum ef við höfúm í huga að meðal
annarra átrúnaðargoða hans voru Peter Brueghel
eldri, Rembrandt og Turner. Áhrifa hinna tveggja
fyrrnefndu má ef til vill greina í litavali hans í
„Heklu“ sem byggist mjög á ýmsum samsetning-
um á brúnu og gulu og í viðleimi hans tíl að láta
líta svo út sem ljósið komi „að innan“. Andi
Turners er hins vegar meira áberandi í fjölmörg-
um vatnslitamyndum Ásgríms, svo sem Frá
Homafirði (1911, LÁ.J.) [MYND 10]. Jónsmessu-
nóttin, með tilheyrandi heiðbláum himni, eins
og sjá má á annarri mynd frá sama stað (1912,
einkaeign) [MYND 11], reyndist hafá aðdráttarafl
vegna þess að með henni mátti tengja rómantísku
landslagsímyndina og skipan náttúrunnar og
þannig finna þjóðernishyggjunni stað í hringrás
árstíðnanna.
Smæð næsmm allra íslenskra málverka á
fyrstu tveimur áratugum 20. aldar, en þar er
Hekla merkileg undantekning, verður ekki skýrð
með því einfaldlega að skort hafi stofnanir til að
hýsa stærri verk. Helgimyndayfirbragð landslags-
myndanna, skýr smáatriði þeirra, tiltölulega
einföld og fastskorðuð myndbygging stafar af því
að reynt var að lina ákveðna víðátmfælni and-
spænis náttúmnni. Afleiðing af þessu var sú að
gnótt ytra heimsins var löguð að þægilegri
heimilishlutföllum. Það var næsmm hægt að
stinga þessum smágerðu landslagsmyndum í vas-
ann eins og bænabók og ganga um með þær til
marks um þjóðhollustu sína, alveg eins og verk
skáldanna sem þær vom að miklu leyti byggðar á.
Þótt sjónarhornið þrengist smám saman og
verði sérviskulegra í verkum næsm kynslóðar
listamanna, sem fór að láta að sér kveða snemma
á 3. áratugnum, var það ekki vegna þess að
Mynd 8: ásgrímur Jónsson Þingvellir, 1905
Mynd 9: Áscrimur Jónsson Þingvellir, 1907
Mynd 10: Ásgrímur Jónsson Frá Hornafirði, ca. 1911
Mynd 11: Ásgrimur Jónsson Frá Hornafirði, ca. 1911
þjóðin hefði ekki lengur þörf á strangri sálfræði-
legri meðferð til að yfirvinna ótta sinn við nátt-
úruöflin. Nýr þáttur var farinn að skjóta upp
kollinum í landslagsmálverkinu sem stundum
gekk verulega í bága við viðurkenndar hugmynd-
ir um hvernig málverk ætti að vera. Ásgrímur og
Þórarinn voru ekki beinlínis neyddir til að mála
eins og þeir gerðu, en hugmyndir þeirra um
hvernig og hvað ætti að mála voru fyllilega í sam-
ræmi við það sem ætíast var til af þeim. Þótt
yngri listamenn væm alveg jafnmiklir föðurlands-
vinir fór að verða æ erfiðara að gera viðskiptavin-
um þeirra til hæfis. >-
Fjölnir
hnust '97 31