Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 41

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Mynd 55:
NIna Tryccvadóttir
[slendingasaga, 1961
Mynd 56:
NIna Tryccvadóttir
Eldgos, 1964
um „framvarðarsveit“ sem er eins konar stríðsvél
og ekki ætlað að smyrja hjól ríkisvaldsins. Það var
skipt um gíra þótt vélin væri sú sama um leið og
ríkisvaldið bjó sig andlega undir að ferast ffá
bændasamfélagi til iðnaðarsamfélags.
Eftir að búið var að brjóta ísinn kom flóð-
bylgja af abstraktlist. Þón hálfóhiutbundin og
hálfflgúratíf málverk Þorvaldar og Schevings hafi
vakið nokkra hneykslun þegar þau voru sýnd
1943 hlutu óhlutbundnar landslagsmyndir Svav-
ars Cuðnasonar (1909-1988), sem var meðlimur
í Helhesten-hópnum og eini módernistinn sem
bjó í útlöndum á stríðsárunum, möglunarlausa
viðurkenningu árið eftir lýðveldisstofnunina.
Upp frá því óx hreyfingunni ásmegin og með
stofnun Septemhópsins 1947, sem sýndi ein-
göngu málverk í anda konkredistar, vann mód-
ernisminn loks fullnaðarsigur. Ríkisvaldið átti
aldrei eftir að blanda sér beint inn í listræn mál-
efni framar. Dagblaðagagnrýni sem áður var í
höndum pólitískra fúlltrúa féll nú í hiut lista-
mannanna sjálffa sem nýttu sér forréttindin til að
úthúða þeim sem ekki löguðu sig að hinni nýju
listastefnu. Þessi nýja kynslóð réð lögum og lof-
um í Bandalagi íslenskra listamanna og sem
„hlutlausir" sérfbæðingar í hinu nýja mennta-
málaráði höfðu þeir umtalsvert vald yfir styrkja-
úthlutunum. Þessi vafasami Pyrrhosarsigur var
innsiglaður með útgáfú tímaritsins Vaka (1952-
53) og í kjölfar þess Birtings (1955-68) sem fjöll-
uðu bæði nær eingöngu um kenningar geómetr-
ískrar abstraktlistar á myndlistarsviðinu.
Landið vék fljódega af sjónarsviði og varð
ekki annað en tidatilvísanir í sýningarskrám.
Hins vegar lifði þjóðernishyggjan áfram góðu lífi
— bæði í orðum og dáðum: „Je suis absolument
Islandais ... II ne faut pas oublier que tout le
monde en Islande est poete. Les Sagas condnu-
ent,“ hrópaði Svavar upp yfir sig á dæmigerðan
Mynd 57:
NIna Tryccvadóttir
Sólarlag, 1967
Mynd 55:
NIna Tryccvadóttir
Abstraktsjón, 1964
hátt árið 1962 eins og engin meiri háttar breyting
hefði orðið frá landnámsöld (Les Beaux-Arts, no.
971, París 1962, bls. 36). Samt sem áður er rangt
að segja að ímyndin af landinu hafi horfið alveg.
Eitthvað óljóst var eftir sem sveiflaðist milli al-
heimsvídda og smásjárheima, mólikúlsins og
óendanleikans — í stuttu máli milli alls og
einskis. Listamaðurinn gaf sig út fyrir að sýna
andartaksleiftur af straumi í fljóti, vindblæ, land
úr 35.000 feta hæð, raunar alla þjóðina og gang
náttúrunnar á einum flötum striga. Verk Svavars,
íslatidslagi1944, L.í.) [mynd 46], sem sýnt var á
fyrstu stóru sýningu hans heima 1945, er óður til
lýðveldisins og íslensks landslags. Ekki kemur á
óvart að ríkið keypti það á staðnum. Önnur
dæmi um verk þar sem hann notar almenna
þætti landslags og „innsta eðli“ dulvitundarinnar
má sjá í GuUjjöllum (1947, L.í.) [mynd 47] og
Stuðlabergi (1949, L.í.) [MYND 48], en hann mál-
aði hið síðarnefnda eftir að hann byrjaði í geó-
metrískri abstrakdist. Engilberts reyndi líka að
sýna þjóðina í hnotskurn, ef svo má segja, í verk-
unum ísland nr. 5 (1964, L.í.) [mynd 49] og Sól
yfir íslandi (1967, einkaeign) [MYND 50] sem
hann gerði fyrir Reykjavíkurborg og Landsbanka
íslands. Þessir listamenn þótmst draga upp mynd
af öllu litrófi náttúrunnar, eins og t. d. Svavar í
Veðrinu (1967, Háskólinn í Árósum) [mynd 51],
en Þorvaldur lét sér hins vegar nægja að „rann-
saka“ hverfúl form aldna, strauma og hringiða í
Ölfusá( 1968, einkaeign) [mynd 52].
Athyglisverðari eru þó myndir af eldgosum
sem varð sérstakur flokkur módemistískra verka.
Þar fékk Ásgrímur kærkomið tækifæri til að beita
sterkari litum og ákveðnari pensilförum, eins og í
Flótti undan eldgosi (1955, L.Á.J.) [MYND 53], en
Nína Tryggvadóttir (1913-1968), Ásmundur
Sveinsson (1893- 1987) (t. d. Eldgos 1966, Ás-
mundarsafn) [MYND 54] og fleiri sem deildu
sömu „trúarjátningu“ einbeittu sér að gosinu
sjálfú, að tóminu milli tvenns konar ástands
efnisins, sem var ómerkileg afsökun fyrir að mála
eða höggva óhlutbundin form. Hið hlálega er að
ef áhorfandinn hefúr ekki nöfn verkanna við
höndina veit hann ekki hvað honum er ædað að
sjá í þessum verkum. Þetta vandamál er sérstak-
lega áberandi hjá Nínu sem hafði þann leiða vana
að kalla verk sín fslendingasaga (1961, einkaeign),
[mynd 55] Eldgos (1964, L.í.) [mynd 56], Sólar-
lag(1967, L.í.) [mynd 57] eða, það sem var nær
lagi, Abstraktsjón (1964, einkaeign) [MYND 58] án
tillits tíl myndræns samhengis. En óhlutbundin
verk hennar eru öll meira og minna eins. Þessar
myndir eru vitaskuld ekki að marki ffábmgðnar
öðrum abstraktverkum frá þessum tíma, nema
með þeim er reynt að hagnast á þjóðarvimndinni
sem virtist vera farin að dofna nokkuð.
Jafnvel eftir að listamenn byrjuðu að skapa í
hinum tiltölulega „hreina" meginlandsanda kúb-
isma og abstraktsjónar höfðu þeir sem sagt enn
vissa þörf fyrir að höfða til þjóðerniskenndar
neytandans. Ein leiðin var sú að nefna verkin
effir rómuðum stöðum á landsbyggðinni, þjóð-
sögum eða íslendingasögum. En athyglisverðara
er þó hvernig margir af ffumkvöðlum módern-
ismans á íslandi reyndu að sverja af sér öll tengsl
milli sinnar eigin formhyggju og yfirlýstra lista-
sögulegra og hugmyndalegra forsendna sem
bendlaðar vom við þessar hreyfingar til að ljá
verkum sínum nýja merkingu. Hér má nefna eitt
verk eftir Ásmund sem dæmi. í augum údend-
ings sem væri vel að sér í kenningum kúbismans
væm sumar fígúratífe- höggmyndir Ásmundar
eins og annars flokks PlCASSO-stælingar, áþreifán-
legar endurgerðir hinnar miklu myndar hans
Konur að baða sig við sjávarstrónd fra 1922. Samt
væri rangt að draga þá ályktun að listamaðurinn
byggði á sömu hugmyndum og Picasso. í við-
tölum við Matthías Johannessen lagði Ásmundur
í þessi verk skilning sem gerir alþjóðlegt tungutak
kúbismans að torræðri mállýsku sem einkum er
ædað að ná til eyrna „sannra Islendinga“. Að
sögn Ásmundur ber ekki að líta á 7fó7/hans
(Ásmundarsafn) [mynd 59 & 60] ffá 1948 sem
stúdíu af veru í rými, af stöðugleika andspænis
hreyfmgu, eða sem tilraun til að gæða formlegar
víddir „hefðbundins" kúbisma meira lífi. Raunar
tekur Ásmundur svo djúpt í árinni að hann
kveðst varla vera undir nokkrum áhrifúm frá
kúbisma og það sé eðli íslendinga að túlka alla
isma frjálslega. ímyndin sem Ásmundur er að
reyna að læða inn hjá lesandanum er að hið
mikla Tröll hans sé eiginlega „raunsæisleg“ túlkun
á óhlutbundnu fyrirbæri sem sé dæmigert fyrir
Islendinga. Með öðrum orðum límr hann svo á
að ekki sé hægt að nálgast hið sanna eðli trölla
með aðferðum „natúralismans". Hann virðist
ennfremur vera að gefa í skyn að það sé aðeins á
valdi íslensks listamanns að túlka slíka sýn og
aðeins á færi „hreinræktaðra“ íslendinga að
skynja þetta djúpsæi til fúlls. Þetta viðhorf er
undirstrikað í kaflanum „Tröll ríma við fjöll“ í
þessari sömu bók þar sem hann leggur áherslu á
hin nánu tengsl milli þjóðsagna og landslagsins
eins og landsmenn hafa skynjað það í aldanna rás:
Það var eitt sinn verkamaður að vinna í göt-
unni héma handan við girðinguna hjá mér og
honum varð starsýnt á Tröllið og stríddi mér á
því... Enþegar ég var búinn að Ijúka afiteypu
af þvi sagði hann: „Svei mérþá, þetta er sann-
arlega ísland að kalla til heimsins. “ Nýr sann-
leikur hafði lokist upp fyrir honum — heimur
sem hafði búið innra með honum án þess að
hann gœti tjáðþað. Þetta gladdi mig auðvitað.
Á íslensku ríma „fiöll“ við „trölT, er það ekki
merkilegt? Mér verður illtþegar ég sé listamenn
teikna natúralistísk trölL Það var hitin tröllslegi
eiginleiki Tröllsins sem veitti verkamanninum
nýja og óvanta innsýn. Ég sannfarði hann ekki;
hann sannfarði mig.
(Matthías Johannessen: Sadptor Ásmundur
Sveinsson, bls. 63—64, þýðing Á.Ó.)
En fyrir hverja voru þessi verk gerð, að hvaða
áhorfendum var þeim beint? Hvers konar fólk,
hvaða þjóðfélagshópur, kom á sýningarnar og
keypti verkin? Björn Th. Björnsson hefúr skýrt >
Mynd 51:
SVAVAR GUÐNASON
Veður, 1964
Mynd 52:
Þorvaldur Skúlason
Ölfusá, 1968
yyÞessar myndir eru
vitaskuld ekki að
marki frábrugðnar
öðrum abstrakt-
verkum frá þessum
tíma, nema með
þeim er reynt að
hagnast á þjóðar-
vitundinni sem
virtist verafarin að
dofna nokkuð. “
Mynd 55:
ÁSGRÍMUR JóNSSON
Flótti undan eldgosi,
ca. 1955
Mynd 53:
ÁSMUNDUR SVEINSSON
Eldgos, ca. 1955
Fjölnir
haust '97 41