Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 32

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Mynd 12
Finnur Jönsson
óðurtil mánans, 1925
Mynd 13
Finnur Jónsson
Morgunn við haf, 1927
Pmumur og weruleílci______________________
CA. 1920-1940
Þórarinn og Ásgrímur tóku bókmenntalega hug-
sjónastefnu þjóðskáldanna í arf, staðfestu hana og
miðluðu henni til næstu kynslóðar listamanna.
Síst ber að vanmeta mikilvægi fordæmis þeirra og
velgengni þar sem landslagsmálun hélt áfram að
dafna og skipa ríkan sess í efnisvali listamanna
tvo áratugi til viðbótar. Raunar hefiir Björn Th.
Björnsson bent á að u. þ. b. 90% allra málverka
sem gerð voru í landinu frá því um aldamót og
fram til 1940 sýndu íslenskt landslag, en afgang-
urinn hefði einkum verið andlitsmyndir (merki-
legt ffávik em táknræn málverk og fígúratífar
höggmyndir Einars Jónssonar sem em utan
ramma þessarar greinar). Það er hins vegar í
meðferð á þessu viðfangsefiti sem vart verður
fyrsm adagnanna að einsleitninni, Landslagið er
hægt og bítandi brotið niður í ffumparta sína og
óhlutbundna „grunnþætti" með ýmiss konar
stflhefðum og myndlistaraðferðum sem fengnar
em að láni ffá ffamúrstefhuhreyfingu megin-
landsins og síðar urðu að markmiði í sjálfúm sér.
íslenskir listamenn á 3. og 4. áratugnum ræktuðu
hins vegar sjaldan „stíl“ sjálfs hans vegna. Ungir
listamenn gerðu öllu heldur tilraunir með „stíl“,
léðu honum nýja merkingar og fléttuðu honum á
margvíslegan hátt saman við viðurkenndari hug-
myndir um íslenska landslagsmálverkið. Umfram
allt var „stíll“ viðsjárverður í augum ríkisvaldsins.
„Stíll“, í hvaða formi sem var, var harðlega gagn-
rýndur af stjórnmálaforingjum fyrir að vera
údenskur, eitthvað framandi, sem hins vegar
mátti nota sem mælikvarða á það hversu
„íslenskt" tiltekið verk væri. Helst átti listamaður-
inn alls ekki að hafa neinn „stíl“, hann átti að
vera „stíllaus", uppétinn og eyddur, ef svo má
segja, af „raunsæislegum“ viðfimgsefnum sínum,
eins og Þórarinn í Þingvallamynd sinni og Ás-
grímur í Heklumyndinni. Sérviskulegar opinber-
anir sem settar vom ffam með „stíl“ vom því illa
Mynd 14, fyrir ofan:
Jún StefAnsson
Eiríksjökull, 1920
Mynd 15, fyrir neöan:
Jón StefAnsson
Hraunteigur við Heklu,
1930
séðar nema hægt var að sýna fram á að þær
túlkuðu eða væm í samræmi við góð og gild
íslensk viðhorf. Fáum myndlistarmönnum tókst
að leyna módernistískum uppmna sínum nægj-
anlega til að öðlast sess í hofi opinberrar listar.
Þeir voru þvert á mód reknir út úr garði hinnar
eilífú sælu og friðsældar í bókstaflegum skilningi
því að margir freistuðust til að endurskoða
afstöðu sína með því að laga list sína að viður-
kenndum hefðum eða þá sáu engin önnur úrræði
en að halda ferli sínum áfram annars staðar.
Merkilegasta undantekningin ffá þessu er
Jóhannes S. Kjarval (1885-1972) sem verður
aðalumfjöllunarefni þessa kafla. Kjarval beitti
geysilegri hugkvæmni innan þröngs sviðs lands-
lagsmálverksins, blés nýju lífi í það og gat sér fyrir
vikið góðan orðstír meðal þjóðarinnar sem fór
jafhvel ffam úr dálæti hennar á þjóðskáldunum.
Strax og ísland varð fúllvalda 1918 tók hin
rómantíska sýn að daprast og í stað hugsjónaeld-
móðsins sem hafði einkennt heimastjórnarárin
neyddust menn nú til að fara að kljást af raunsæi
við alvarleg vandamál innanlands sem bráðlá á að
leysa, svo sem verslun, bankastarfsemi, mynt og
ýmisleg stjórnunarvandkvæði. Deilur út af tengsl-
unum við Danmörk voru því um sinn ekki leng-
ur á dagskrá, en í staðinn þróuðust umræður um
nærtækari mál, svo sem stéttabaráttu og dreifingu
vinnuafls, sem áttu eftir að hafa vaxandi áhrif á
stjórnmál næstu tvo áratugina. Tímabilið sem í
hönd fór einkenndist því af leit að „formi“, bæði
á félagslegum og menningarlegum vettvangi.
Á heimastjómarámnum hafði fiskiðnaðurinn
stækkað ört og orðið aðalatvinnuvegur þjóðarinn-
ar. Síaukin þörf hans eftir vinnuafli leiddi til stór-
felldra félagslegra umskipta þegar fólk tók að
flytjast úr sveitum til sjávarþorpanna.Td dæmis
bjuggu aðeins 7,6% íbúa landsins í Reykjavík um
aldamótin. Árið 1920 var talan komin upp í
18,4% og árið 1945, effir að landið var orðið
sjálfstætt, bjuggu hvorki meira né minna en
35,7% íbúanna í Reykjavík sem varð því leiðandi
í stjórnsýslu og menningarmálum. Þessar tölur
gefa ágæta vísbendingu um hversu viðamiklar
breytingar á samfélagsgerðinni fóm í hönd. Milli-
stéttinni óx ásmegin, en bændur, sem töldu sig
máttarstólpa samfélagsins, missm 60% af vinnu-
afli því sem þeir höfðu haft yfir að ráða. Sérstak-
lega þóttust stórbændur illa sviknir og reyndu af
veikum mætti að heffa óhjákvæmilega þróun
með því að beita hinum aldagömlu vistarbands-
lögum, sem gerðu einstaklingum skylt að búa í
tilteknu héraði, til að koma í veg fyrir flótta ódýrs
vinnuafls til verstöðvanna. Einn af smðnings-
mönnum þeirra úr hópi menntamanna, Cuð-
mundur Finnbocason, gekk svo langt að halda því
fram að hollusta við heimkynnin jafngilti holl-
usm við sjálfan sig og í námsbókum barnaskólans
var því haldið ffam þar til um miðjan 4. áramg-
inn að aðalbjargræði þjóðarinnar ffá upphafi
landnáms hefði verið landbúnaður og væri enn.
Þessi áróður, sem náði til allra menntunarstiga,
minnir á að bændur héldu áfram að standa í
framvarðarlínu stjórnmálanna og neituðu að
beygja sig fyrir þeirri staðreynd að árið 1930
öfluðu fiskafúrðir landinu 85% útflutningstekna
og nálægt 40% þjóðarinnar höfðu lífiviðurværi
sitt, beint eða óbeint, af þeim iðnaði. Mennta-
kerfið var næsmm algjörlega ríkisstýrt. Eins og á
öðrum sviðum voru stöðuveitingar í höndum
þeirra flokksleiðtoga sem mynduðu ríkisstjórn á
hverjum tíma, einkum þeirra sem réðu mennta-
málaráðuneytinu. Ráðningar kennara og skóla-
stjóra í barna- og gagnfræðaskólum voru iðulega
litaðar af flokkshagsmunum. Að auki vom öll
helstu blöðin og sum stærri útgáfúfyrirtækjanna
stofnuð til að þjóna ýmsum pólitískum hags-
munum.
Þegar fiskveiðar voru nútímavæddar og fs-
lendingar fóm að stjórna verslunarmálum sínum
sjálfir urðu stéttastjórnmál hreyfiafl hinnar póli-
tísku þróunar. Hugmyndaffæði sósíalisma, sam-
vinnustefhu og frjálshyggju tóku að setja svip á
umræðuna, en hún var engu að síður rígbundin
af hugmyndum og hugtökum þjóðernishyggj-
unnar. Af þessu leiddi að þjóðernishyggjan efldist
Jón Stefánsson á myndlistarsýnlngu
f Kaupmannahöfn 1939.
á ný og hafði veruleg áhrif innan flokkakerfisins.
Tveir stærsm flokkarnir í íslenskum stjórnmálum
á 20. öld, sem tveir þriðju hlutar kjósenda hafa
stutt undanfarin 70 ár — Sjálfstæðisflokkurinn
37—42%, Framsóknarflokkurinn 24-28% —
uxu báðir út úr heimastjórnar- og sjálfstæðissam-
tökunum sem sett höfðu mest svip á íslensk
stjórnmál á tímabilinu 1904—1918 meðan sam-
bandsmálið var á döfinni. Sjálfstæðisflokkurinn
leit svo á að sjálfstæði þjóðarinnar fæli það í sér
að ísland væri fyrir íslendinga eina og barðist
gegn alþjóðahyggju, einkum alþjóðlegum hug-
myndastefnum á borð við sósíalisma og komm-
únisma. Framsóknarflokkurinn hafði hins vegar
upphaflega byggst á samvinnufélögum sem lýstu
því yfir að baráttan gegn dönskum kaupmönnum
væri eitt meginviðfangsefni þeirra í því skyni að
færa innan- og utanlandsverslun í hendur íslend-
inga. Á öðmm og þriðja áramgi 20. aldar kom
hann á laggirnar þjóðernissinnaðri ungmenna-
félagshreyfingu, einkum í sveitum, sem náði
geysilegum vinsældum og hefúr raunar dafnað
allt ffam á okkar daga. „íslandi allt“ var aðal-
slagorð hreyfingarinnar og hún valdi sem merki
sitt bláa og hvíta fanann sem þjóðernissinnum
hafði ekki tekist að fá Danakonung til að sam-
þykkja á sínum tíma. Við lok þriðja áratugarins
vom þessir tveir valdahópar — arftakar gömlu
valdastéttarinnar sem vom nú orðnir stétttengd-
ari, og þeir sem höfðu náð völdum gegnum ný
stéttasambönd — orðnir tiltölulega samheldin
forysta og höfðu algjörlega leyst gömlu valdastétt-
ina af hólmi. Stéttaleiðtogarnir treysm völd sín og
viðhéldu helstu forréttindaeinkennum valda-
kerfisins. Grundvallareinkenni íslenska valda-
kerfisins héldust því óbreytt þótt gmndvöllur
valdastéttarinnar hefði breyst.
í* au pólitísku, efnahagslegu og félagslegu um-
skipti sem urðu á 3. áratugnum sköpuðu nýjan
jarðveg fyrir íslenska list og mátti helst vænta
nýrra kaupenda úr hinni vaxandi millistétt. Borg-
arastéttin þarfnaðist öðmvísi listar, nýrra menn-
ingarlegra landvinninga sem mundu staðfesta
stöðu hennar sem leiðandi boðbera siðmenning-
ar. Borgarastéttinni var hins vegar mjög annt um
ættjörð sína og andi þjóðernisrómantíkur sveif
enn yfir vötnum, sem skýrir áframhaldandi vin-
sældir landslagsmálverksins. Á miðjum þriðja
áratugnum myndaðist þó gjá á milli þeirra með-
lima borgarastéttarinnar sem vildu halda í viður-
kenndan liststíl Þórarins og Ásgríms og hinna
sem enn vom í minnihluta og vildu styðja málara
sem leimðust við að útvíkka stíllegar forsendur
íslenskrar listar með því að tengja hana meira al-
þjóðlegum samtímastraumum. Þessi klofilingur
skýrist þegar lýst er afdrifúm Finns Jónssonar (f.
1892) sem tók sér fyrir hendur að kynna þjóð-
inni eina af róttækustu listahreyfingum 20. aldar.
Eftir tveggja ára nám í Kaupmannahöfn hélt
Finnur til Dresden þar sem hann fékk inni í
Akademie der Schönen Kunste og síðar í Der