Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 91

Matthías Viðar Sæmundsson Til varnar hjátrú
stað þess að litið sé á skynsemina sem hugtak og
aðferð verður hún að algildum mælikvarða þekk-
ingar og sanninda. Slík tálsýn styðst oft við stíl-
legar og efnislegar brellur, hlutdrægni í notkun
heimilda og óleyfilegar samlíkingar, auk þess sem
stundum er eitrað við upptökin, þ. e. farið er
lítilsvirðingarorðum um tiltekið viðfangsefni áð-
ur en reynt er að rökræða það. Þetta má einnig
kalla fordómavillu. Síðasta dæmi þessa er ritgerð
Árna Björnssonar, þar sem gengið er talsvert
lengra í útilokun hjátrúar en sést hefúr um langt
skeið. Verður því staldrað við hana um stund.
Því hefúr verið haldið ffam að trúarhugsun
alþýðu hafi einkennst af „umtalsverðri fjöl-
breytni" fyrr á tímum; hún var „samsett kerfi
ólíkra og jafnvel andstæðra trúarviðhorfa", ritar
Hjalti Hugason, „þar sem hugmyndir ffá for-
krismum tíma, kaþólsk miðaldaviðhorf og lútersk
trúartúlkun hafa ofist saman í fjölþætt
munstur".16* Þessi fjölþætta tniarhugsun hefúr
myndað skipulega heild á ákveðnu skeiði, en
þegar tímar liðu hafá einstakir þættir hennar
rofnað úr sínu uppmnalega samhengi, tekið á sig
nýja mynd og verið túlkaðir með öðrum hætti en
verið hafði, auk þess sem þeir hafa blandast
breytilegum aðstæðum, daglegri skynsemi, hag-
nýtum og vísindalegum viðhorfúm með margvís-
legum hætti. Hér er því erfitt að koma við ein-
földum orsakarskýringum, tengsl trúar, reynslu
og skynsemi, sálarlífs og sögu, em flóknari en
stjörnueðlisffæði eins og draumur Needhams
vitnaði um. Margir munu þó geta failist á orð
Sigurðar Nordals um huldufólkssögur: „Eigi að
síður verður ekki efázt um, að þessar sögur eigi
ffá upphafi rætur sínar að rekja til þeirrar trúar,
að einhverjar ósýnilegar verur séu í nábýli við
mennska menn og ýmisleg skipti við þær geti átt
sér stað“;17* ekki þó Árni Björnsson sem í ritgerð
sinni heggur á tengsl trúar, venju og sagnar með
einu hnífsbragði. Sögurnar vitna ekki um al-
menna lifandi þjóðtrú, að mati hans, heldur em
þær „í eðli sínu öðm fremur afþreying, munnlegt
skemmtiefhi, barnagaman, uppeldisffæði, viðvar-
anir, kímni, dæmisögur, lífsspeki, skáldskapur og
fagurfræði" (85). Hann hefúr með öðmm orðum
komist að „öðm fremur-eðli“ þjóðsagna, og væri
fróðlegt að fá vitneskju um það sem þær em
„einnig“ og „aukreitis“, en af því fer ekki sögum.
Hér er ekki verið að snúa út úr orðum Árna, því
röksemdaaðferð hans er fólgin í linnulausum úr-
drætti í stíl; „nokkuð mun til í því“ ... „því má
vera“ ... „að hafi nokkuð til síns máls“, er sagt
með semingi þegar allt um þrýmr sem er „nokk-
uð“ oft. Þá er mikið um lítilsvirðandi orðanotk-
un þegar kemur að skoðunum sem skynsömum
nútímamanni þykja ekki við hæfi; dultrúin á að
hafa verið undantekning en ekki regla fýrr á öld-
um, einkadund sérviturra einfara og einfálds al-
þýðufólks sem náttúrað var fýrir hugarflug.
Heimildir Árna styðja tæplega kenningu
hans. Oddur biskup Einarsson hélt því til dæmis
ffam að huldufólkstrú væri „hald almúgans“ í
íslandslýsingu sinni um 1600, en það er leyst
með því biskupi hafi vaxið svo í augum hjátrú
landsmanna að hann taldi vidaust; einn varð að
mörgum og fair að öllum. Biskup var auk þess
sjálfúm sér ósamkvæmur, að mati Árna, því ekki
er fýrr minnst á „almúga“ en sagt er að allir
sæmilega viti bornir menn hafi álitið dularverur
„hrekkjabrögð, tál og sjónhverfingar Satans“. Hér
er horff ffam hjá túlkunarátökum sautjándu ald-
ar, þar sem andaverur og dularvættir voru ýmist
taldar til heims eða heljar; gengið var út ffá til-
veru þessara fýrirbæra en þau túlkuð á mismun-
andi hátt. Þá er horff ffam hjá því að í riti Odds
má finna margar dulhyggjuhugmyndir þrátt fýrir
vísindalegt viðhorf í mörgum greinum, en ritið á
það sammerkt með fjölda heimilda ffá sautjándu
og átjándu öld; munnmæli, galdra-og lækninga-
kver, annálar, ævisögur og kvæði sýna oft og tíð-
um flækiu hagnýtrar skynsemi, guðstrúar og for-
neskjulegrar töfrahyggju, bæði hjá „einfaldri
alþýðu“, menntuðum klerkalýð og veraldlegum
embættismönnum.
Árni bendir réttilega á að „svo langt sem
rakið verður virðast menn á hverjum tíma hafa
trúað á hjátrú fýrri manna en álíta hana sem næst
útdauða á sínum eigin samtíma" (89). Bendir
það ekki til þess að barátta kirkju og upplýsingar
gegn dultrú almennings og veraldlegum skáld-
skap um þriggja alda skeið, frá Cuðbrandi biskupi
til Macnúsar Stephensens og upplýsingarmanna
nítjándu aldar, hafi lítinn árangur borið; eða lugu
þeir eins og séra Jónas ftá Hrafnagili sem að sögn
Árna „lét“ svo sem hjátrú væri að deyja út um
hans daga snemma á tuttugustu öld. Talað er um
„ómeðvitaðar ýkjur eða óskhyggju nýrómantískra
fræðimanna“ sem um og eftir seinusm aldamót
„heimfærðu skáldlegt hugarflug upp á þjóðina
alla“, sér til skemmtunar og af því dultrúað fólk
þótti „svo náttúrulegt og óspillt og um fram allt
skemmtilegt“. Hér er væntanlega átt við fræði-
menn eins og Ólaf DavIðsson auk séra Jónasar
sem ekki hefúr verið talinn til nýrómantískra
skýjaglópa hingað til, enda sagði hann eitt sinn
um þjóðtrú: „...það bindur eitt annað í þessum
undarlegu og barnalegu kreddum og sögnum, og
þó að oss finnist margt í því vera undarlegt og
hjákátlegt, þá liggur einatt svo mikil alvara á bak
við, jafnvel svo mikill sannleikur, að það sem oss
virðist hlægilegt, verður alvarlegt og þess fýllilega
vert, að því sé gaumur gefinn.“18) Sé þetta ný-
rómantík er ég draugur í Dritvík. Séra Jónas á
ailt um það að hafa hrundið á flot villuhugmynd
sem hefúr verið innrætt (fólki um hundrað ára
skeið, en samkvæmt heríni átti þorri almennings
„að hafa trúað og tryði jafnvel enn upp til hópa á
tilvist drauga og huldufólks“. Þessir fræðimenn
„vildu blátt áfram að fólk væri eða hefði að
minnsta kosti verið hjátrúarfúllt“ (skálmíri), að
sögn Árna. Ástæður þessa „samsæris“ eru óljósar,
eins og hér mátti sjá, því ýmist er talað um
ómeðvitaðar ýkjur, óskhyggju, vísvitaðar lygar og
afþreyingarþörf viðkomandi ffæðimanna; körlun-
um leiddist ogþeir lugu. Slíkur áburður er auð-
vitað með eindæmum og ekki er eftirfarandi
sögukenning síðri: „Sakir þessarar innrætingar
meðal síðusm kynslóða hafa sennilega aldrei fleiri
íslendingar verið veikir fýrir dulhyggju en einmitt
nú um stundir, nema ef vera skyldi á sautjándu
öld“. Um þetta verður varla nema eitt sagt: höf-
undur kann ekki hóf sitt fremur en Klaufi fiændi
forðum, auk þess sem fúllyrðingar hans um af-
stöðu fýrri fræðimanna eru beinlínis rangar, svo
sem sjá má af eftirfarandi orðum séra Jónasar frá
Hrafnagili: „Þjóðtrúin og þjóðsagnirnar hafá legið
í blóðinu, og hugsanir og skoðanir, sem orðnar eru
ættgengar mann fram af manni, upprætast ekki á
faeinum áratugum; en þær breyta að nokkuru blæ
sínum; en innra með mönnum lifir enn hin forna
þjóðtrú og þjóðsagnir, og endurtekst og endur-
vaknar enn í dag með degi hverjum“.19)
Árni skýrir uppruna einstakra greina út frá
hagnýtri skynsemi, skáldfiflahneigð og skemmt-
unarþörf; þjóðsögur gegna svo dæmi sé tekið
„sambærilegu afþreyingarhlutverki og spennu-
bækur eða hryllings- og ævintýrakvikmyndir nú-
tímans", að sögn Árna, þær lýsa „fýrst og síðast“
löngun fólks í spennandi skemmtun, þótt smnd-
um eigi þær að skýra torskilin en náttúruleg fýrir-
bæri; íslenskt landslag kallar oft á sögur þar sem
ekki verða skil skáldskapar og vísinda, ritar Árni,
auk þess sem rekja má kveikjur einstakra sagna
og venja til „spurulla barna“ og „hugmyndaríkra
viðmælenda"; varúðir, forboð, sögur um álaga-
bletti, kletta og nykurtjarnir vom áhrifamikil
uppeldistæki og stuðluðu að eðlilegri náttúm-
vernd.20) Hér er tilgáta um ástæðu sett ffarn í
16) Hjalti Hugason: „Kristnir trúarhættir", 1988, 324
17) Sigurður Nordal: „Forspjall“, 1972, xvii
18) Sök séra Jónasar liggur kannski í lýsingu hans á
trúaruppsprettum þjóðsagna og þjóðtrúar. „Það varð
þannig í þeirra augum annar heimur á bak við þennan,
sem þeir lifðu í, sem þeir sáu ekki né fúndu nema
endrum og sinnum, þegar hann verkaði eða starfaði
samhliða eða í og með hinum daglegu atburðum, eða
vann og starfaði á bak við þetta daglega, stjórnaði því
og leiddi það á ýmsa vegu ýmist til ills eða góðs. Með
þessu móti fúndu menn margvfslegar skýringar á
fýrirbrigðum tilverunnar..." („Formáli". ÞjóStrú og
þjiðsarnir. Safnað hefir Oddur Björnsson. Akureyri,
1908, 2, 6-7)
19) Jónas Jónasson: „Formáli", 1908, 5
20) Svipuð raunhyggja kemur fram hjá Símoni Jóni
Jóhannssyni sem taldi að sum hjátrú væri til orðin „út
ffá verndarsjónarmiðum, til þess að vernda börn,
bamshafándi konur o. fl. gegn hættum í umhverfinú',
auk þess sem í henni felist „virðing fyrir umhverfinu og
þeim lífheimi sem maðurinn er hluti af‘ {Sjö, níu,
þrettán. Hjátrú íslendinga i daglega lifinu. Reykjavík,
1993, 7)
IMYNDUI)
KRAMTÍD
ímynduð framtíð er hugsuð
eins og stökk fram í tímann.
Síðan er farið til baka og
búin til leið að framtíðar-
sýninni.
ÆFING: Búðu til lýsingu á
hvernig fyrirtækið,
skólinn eða stofnunin
ætti að verða í framtíð-
inni. Ef um samkeppnis-
aðila er að ræða, búðu þá
til lýsingu á þeim. fmynd-
aðu þér vöru eða þjón-
ustu í framtíðinni, en láttu
liggja milli hluta tækni-
lega og fjárhagslega
þætti. Búðu til leiðir að
þeirri ímynduðu framtíð
sem þú hefur skapað.
HVAD EF...?
Spurðu sjálfan þig: „Hverjar
yrðu afleiðingarnar ef eitt-
hvað ákveðið gerðist?"
ÆFING: fmyndaðu þér
eitthvað sem mögulega
gæti gerst varðandi það
verkefni/vandamál sem
þú ert að fást við.
Skoðaðu vel orsök og
afleiðingu. Hvaða aðgerð-
ir henta? Hvað ber að
gera?
Fjölnir
haust '97 91