Helgafell - 01.07.1943, Page 73

BÓKMENNTIR
329
bókinni. Það er líka efni til að fást við. Karl V.
erfir meira riki en nokkur annar þjóðhöfðingi
fyrir hans daga (og reyndar líka síðan). Hann
hefur ógurlegt vald, vinnur mörg stríð, kúgar
konunga og páfa, en hrökklast þó frá völdum
á sextugsaldri, sigraður, þrátt fyrir alla sína
sigra. Hann skildi ekki, að hann var að berjast
gegn straumi tímans.
Filippus II., sonur Karls V., heldur áfram bar-
áttu föður síns gegn mótmælendatrúnni. En nú
varð mikil breyting á bardagaaðferðum. Eftir að
Spánn varð forvígisland kaþólskunnar, hófst hin
mikla grimmd í trúarbaráttunni, sem oss nútíðar-
mönnum er lítt skiljanleg. Þetta er skýrt á þenn-
an hátt: Spánverjar höfðu í nærfellt sjö aldir háð
harða baráttu við Mára á Spáni, og sú barátta
snerist að miklu leyti um trúarbrögðin. Hún var
stríð milli kristni og Múhameðstrúar. Spánverj-
ar höfðu verið í margra alda krossferð, og trú-
málin lágu þeim, öðrum þjóðum fremur, þungt
á hjarta. Grimmdina höfðu þeir lært í stríðun-
um við Mára.
Þá lýsir höfundur baráttu Spánverja fyrir veldi
sínu og trú, en henni lauk með fullkomnum
ósigri, sem Spánn hefur aldrei náð sér eftir.
Nýlendurnar færðu Spáni ekki eintóman gróða.
Til dæmis fluttist mikill hluti hinna ungu og
dugandi manna þangað, en eftir voru aðgerða-
lausir höfðingjar og bláfátæk alþýða, sem held-
ur ekki nennti að vinna.
Höfundur skýrir vel hnignun Spánar, en mér
finnst, að hann hefði gjarnan mátt rekja ýtar-
legar sögu Englands. Á 16. öldinni er heimsveldi
Englendinga grundvallað, þó það sé ekki fyrr
en síðar, sem menn fóru fyrir alvöru að veita
því eftirtekt. í bókinni hefði átt að vera einn
kafli um Hinrik VIII. og Elísabetu drottningu,
en auðvitað verður höfundur sjálfur að ráða,
hvaða menn hann velur sér til að skrifa um.
Um Cromwell er ýtarlegur og vel saminn kafli,
en þó hefði hann ef til vill mátt missast, því
þó Cromwell sé óvenjulega sérstæður og merki-
Iegur maður, þá varð þó lítill árangur af starfi
hans. Sú bylting, er hann hóf í enskum þjóð-
málum, féll um sjálfa sig, er hans naut ekki
lengur við. Síðan hefur þróunin á sviði stjórn-
málanna verið mjög hægfara í Englandi og
engar snöggar byltingar átt sér stað. Því bylt-
ingin 1688 var aðeins fólgin í því, að skipt var
um konung og vald kaþólskunnar brotið á bak
aftur, án þess þó, að því væri útrýmt að fullu.
Þjóðfélagsleg bylting var þetta ekki.
Gústaf Adólf ber hátt yfir alla höfðingja mót-
mælendatrúar um sfna daga. (Ég kann illa við
yfirskriftina Gustavus Adolphus. Það er enskur
ritháttur, sem aldrei hefur tíðkazt hér á landi.)
Höf. dæmir rétt um gáfur hans og skaplyndi,
en vel hefði mátt minnast á nýskipun hans á
hermálum. Hann stofnar fyrstur manna reglu-
legar vopnaverksmiðjur og forðabúr handa hern-
um, og hinn góði útbúnaður, ekki sízt fatnað-
urinn, gerði sænska hernum kleyft að fara hrað-
ar yfir, en áður hafði þekkzt. Hann var ekki
háður landinu, sem hann barðist í, eins og þá
tíðkaðist annars. Gústaf Adólf hafði miklu
strangari aga á mönnum sínum en nokkur ann-
ar samtímaherforingi. Hann breytti líka fylk-
ingaskipuninni. Gerði fyjkingarnar léttari og
hreyfanlegri.
Hinn mikli höfundur franska einveldisins,
Richelieu kardínáli, fær mjög góðan dóm hjá
höfundi, eins og réttmætt er. Kardínálinn mikli
er ósvikið barn sinna tíma, en hann ber flest-
um samtímamönnum hærra. Það eru ekki aðeins
gáfur hans, sem hér koma til greina, heldur
einnig hófsemi hans og gætni. Hann gætti þess
vandlega, að kirkjan fengi ekki of mikil völd í
Frakklandi, svo að segja má, að hann hafi unn-
ið gegn þeirri stofnun, er fyrst hafði lyft honum
til valda. Richelieu átti aðeins þá einu hugsjón,
að gera Frakkland voldugt á öllum sviðum. Þess
vegna er hann fús til þess að gera bandalag við
mótmælendur gegn kaþólskum þjóðhöfðingjum.
Þessi kafli er mjög vel skrifaður og af góðum
skilningi á kardínálanum.
Ritgerðaflokkur þessi er yfirleitt vel saminn,
framsetningin ljós og málið fremur gott. Hann
fyllir autt skarð í bókmenntum vorum, því að
sama sem ekkert hefur verið skrifað á íslenzku
um þetta merkilega tímabil, og þá helzt Iögð
áherzla á trúarstríðin, en það skeði svo margt
annað, eins og höf. dregur fram.
En þetta eru þó aðeins dreifðar myndir. Væri
ekki ástæða til þess að óska, að höfundur steypti
þær saman og semdi ýtarlega sögu þessa tíma-
bils? Hallgrímur HaUgrímsson.
Iðnsaga Islands I—II
IÐNSAGA ÍSLANDS. Ritstjóri Guðm.
Finnbogason. Utgefandi Iðnaðarmanna-
félagið f Reykjavík. 1943. Verð: kr.
100,00, kr. 140,00 ib. Tvö stór bindi.
Rit þetta er samið og gefið út til minja um
75 ára afmæli Iðnaðarmannafélagsins í Reykja-
vík, sem var hinn 3. febrúar 1942. Af óviðráð-
anlegum orsökum (aðallega prentaraverkfalli)