Málfríður - 15.03.2008, Blaðsíða 18

1 MÁLFRÍÐUR
á sama landsvæði á sama tíma. Þá er oft annað málið
opinbert tungumál en hitt ekki. Þetta á við t.d. um
ensku og spænsku í Bandaríkjunum, spænsku og
guaraní í Paraguay og afrikaans, ensku og bantu
tungumál í Suður Afríku. Stundum er eitt mál notað
á opinberum vettvangi en annað heima við. Þannig
er t.d. staða ensku í Hong Kong og Singapore.
Samspil landfræðilegra og félagslegra þátta, sem
áhrif hafa á tilurð og viðhald tvítyngis, getur átt
bæði við samfélög og einstaklinga sem í þeim búa.
En snúum okkur að þeim tilvikum þar sem tungu­
mál eru í ójafnvægi. Besta dæmið um slíkt er þegar
fólk flyst milli landa og þarf að tileinka sér nýtt
tungumál. Áður en lengra er haldið er vert að gera
greinarmun á tvítyngi barna og fullorðinna, þ.e. á
máltöku barna og máltileinkun fullorðinna, en hér
verður hið fyrra til umfjöllunar.
Ef litið er til máltöku barna er mikilvægt að hafa í
huga að tungumálið er ekki eingöngu tæki til sam­
skipta heldur skiptir það lykilmáli í þroska barna,
sérstaklega þeim vitsmunaþroska sem er undirstaða
læsis og óhlutlægrar hugsunar, skilgreiningu hug­
taka og greiningu orða eftir því hvaða hlutverki
þau gegna í setningum. Sama á við ef barn lærir
tvö eða fleiri tungumál samtímis eins og Snow et al.
(1992), Bialystok (1992, 2004) og fleiri hafa greint frá.
Rannsóknir í Bandaríkjunum, Svíþjóð og fleiri lönd­
um hafa sýnt að málviðbót, eða virkt tvítyngi, hefur
jákvæð áhrif á námsframvindu og vitsmunaþroska
en málskipti hafa neikvæð áhrif. Thomas og Collier
(1997) hafa tekið saman niðurstöður fjölda rann­
sókna víða um heim og lýsa kostum og ókostum þess
að læra tvö tungumál í æsku á eftirfarandi vegu:
•   Ef ung börn læra tvö eða fleiri tungumál samtímis verða
bæði tungumálin móðurmál og barnið verður tvítyngt
•   Ef máltaka annars málsins hefst á eftir hinu og báðum er
haldið við verða bæði málin móðurmál og barnið verður
tvítyngt.
•   Ef máltaka annars hefst á eftir hinu og móðurmáli er ekki
við haldið hefur það neikvæð áhrif á málþroska og læsi.
Barnið verður tvítyngt en nær ekki að þroska með sér
nægilegt mál til að byggja undir læsi. Þetta á aðallega við
börn sem skipta um tungumál á þeim tíma sem þau eru
að byrja að læra að lesa, um 5–8 ára. (Byggt á Thomas og
Collier 1997) [þýðing höfundar].
Uppi eru ýmsar tilgátur um hvers vegna tvítyngd­
um börnum, sem hafa gott vald á móðurmáli, geng­
ur betur í námi á seinna málinu en börnum sem
tapa færni í móðurmáli (eða fyrsta máli). Ljóst er að
svarið liggur ekki í einni ástæðu. Hér verður aðeins
fjallað um tvo mögulega áhrifavalda. Annars vegar
hugsanlega truflun á málþroska við málskiptin og
hins vegar, áhrif þess þegar málfærni afmarkast við
heimilismál eða talmál, en færni er minni í „skóla­
máli” – sem leiðir til erfiðleika í lestri og námi
(Cummins 1981). Rannsóknir Cummins og fleiri
hafa sýnt fram á að fylgni er meiri milli móðurmáls­
þroska og lestrargetu á seinna máli en kunnáttu í
seinna máli og lestrargetu í seinna máli (Cummins).
Börn á grunnskólaaldri, eða u.þ.b. 6–9 ára, sem
flytjast til annars lands, eiga erfitt með að ná færni
í læsi á nýja málinu nema þau séu vel læs á móður­
málið og kunnáttunni sé síðan haldið við. Tæknin
að kunna að lesa flyst milli tungumála ef ákveðinni
leikni hefur verið náð og að nýja tungumálið er ritað
með sama ritkerfi. Sem dæmi má nefna að þegar
íslenskt barn flytur til Þýskalands um átta ára aldur
gengur þýskunámið og námið almennt því betur
sem lestrarkunnátta barnsins er betri á íslensku.
Ef málþroski truflast, m.a. af því að barnið skiptir
alfarið um tungumál, var ekki vel læst og íslensk­
unni ekki nægilega vel viðhaldið, virðist ekki vera
nægilegur grunnur til að skilja flókna texta og á það
bæði við um texta á móðurmálinu og síðara máli.
Stungið hefur verið upp á að til sé nokkurs konar
þrep eða þröskuldur í málþroska sem nemendur
verða að ná svo þeir geti tileinkað sér færni í lestri
og að sú kunnátta færist milli tungumála (Harley et
al. 1990). Börn sem skipta um tungumál mjög ung
eða á forskólaaldri geta náð þessum þroska á nýja
málinu. Ef barn flytur til Þýskalands á leikskólaaldri
og dvelst þar í þrjú ár, þar af tvö ár í skóla, verður
þýskan skólamál þess og það byrjar að læra að lesa
á þýsku. Í slíkum tilvikum eru litlar líkur á því að
barnið lendi í vandræðum með þýskuna og námið í
Þýskalandi (ef allt annað er í lagi). Þegar komið er að
því að flytja heim snýst dæmið við og nú er farsæl­
ast að láta barnið þjálfa áfram lesturinn á þýsku til
að reyna að koma í veg fyrir að þróunarferlið í lestr­
inum truflist þegar breyta á yfir í íslenskan skóla.
Sama á við um filipískt barn sem flytur til Íslands.
Mörg vesturíslensk börn voru læs á íslensku þegar
þau fóru í skóla vegna þess að haldið var áfram að
lesa á íslensku heima við, m.a. voru börn fermd
„upp á íslensku.“ Þau áttu auðveldara með að til­
einka sér ensku, sérstaklega enskt ritmál en börn
innflytjenda sem ekki bjuggu við þessar lestrarvenj­
ur. (Birna Arnbjörnsdóttir 2006)
Góð málfærni felur líka í sér að viðkomandi
getur notað öll málsnið tungumálsins, þ.e. allt
notkunarsviðið og þá málhegðun sem þeim fylgja.
Heimilismálið er aðeins eitt málsnið af mörgum sem
börn þurfa að tileinka sér. Það málsnið, sem notað
er hverju sinni, ræðst af því við hvern er talað, hvar
er talað og um hvað. Þetta á við um öll tungumál.
Málið, sem talað er í kennslustofunni, hefur öðruvísi
orðaforða og setningagerð en málið sem talað er