Morgunblaðið - 13.06.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. JUNI 1974
Dramateu:
Vanja frændi
Vanja (Ulf Jnhansson) og Astrov
(Bengt Virdenstam).
Höfundur: A.P. Tsjekhov
□ Þýðing: A. Baecklund
og H. Grevenius
□ Leikmvnd: Michael
Syiwan
Q Leikstjórin: Gunnel
Lindblom
Á undanförnum árum hefur
verið að fara fram endurskoðun
á verki Tsjekhovs, mönnum
hefur fundizt ýmislegt benda
til þess, að andrúmið, sem
tengzt hefur verkum hans, sér-
staklega fyrir tilstuðlan
Stanislavskíjs, væri ekki hið
rétta. Ýmislegt, sem menn
vissu, en hafði verið látið liggja
í þagnargildi, var nú dregið
fram og verkið skoðað i ljósi
þess. Hér var aðallega um að
ræða umsagnir Tsjekhovs sjálfs
í dagbókum og bréfum, við-
brögð hans við þeirri með-
höndlun, sem verk hans fengu
frá hendi Stanislavskíjs. Fyrir
okkur, sem ekki kunnum
rússnesku og getum ekki kann-
að frumgögnin, varð lílil bók
eftir einn virtasta leikhúsgagn-
rýnenda Þjóðverja, Siegfried
Melchinger, þýðingarmikill
þáttur i þessum ferli. Ég ætla
enn á vegi leikverka Tsjekhovs,
kom til, þegar menn rugluðu
saman „lágværu" sannleikans
og „lágværu" blæsins. Alls stað-
ar þar sem ætlazt er til, að
undirstrikaðir séu einhverjir
sérstakir þættir blæsisns þjóna
þeir verkbyggingarlegu
(dramatúrgísku) hlutverki, t.d.
sem andstæða eða, eins og svo
oft, til að undirstrika háðið.
Hann hafði sterka andúð á öll-
um grátstaf, viðkvæmni og til-
finningasemi. Gorki skrifaði
honum einu sinni: „Þér eruð
kaldari í garð manneskjunnar
en andskotinn." Leikrit hans
eru fölsuð ef þau eru hjúpuð
slæðu úr harmrænu, þunglyndi
og sjúklegum þrám. Andrúm
verka hans verður til í þögn,
þegar hjal mannanna þagnar og
það, sem út snýr, verður gagn-
sætt og opnar sýn á sannleik-
ann, sem er að baki. Andrúm
Tsjekhovs er ekki andrúm
impressíónismans, sem slævir
áhorfandann með sveimandi
óljósum tilfinningum og hindr-
ar hann í að hugsa. Það er sam-
þjöppun sannleika handan
allra orða, sem leika verður
með við hlið orðanna, að baki
orðanna og þá skiptir ekkí máli,
þó að það sé ekkert annað en
hreyfingarlaus, þögul einbeit-
ing ímyndunaraflsins að því,
sem sýna skal.
Leikverkum Tsjekhovs má
líkja við vísindalega tilraun.
Niðurstaðan er annaðhvort
nákvæmlega rétt eða hún stenzt
ekki. Það var erfiðara að læra
list hins lágværa sannleika én
hann áleit sjálfur. Við erum
rétt að byrja á því."
Nú, fregnir af þessari endur-
Lelkllst
eftir ÞORVARÐ
HELGASON
skoðun hafa auðvitað fyrir
löngu borizt til Stokkhólms —
og vonandi fer eitthvað að heyr-
ast af henni hér — þar hafa
nokkrir leikarar tekið sig sam-
an og ákveðið að lita nýjum
augum á Vanja frænda, þennan
lágtstillta og oft grátlega
háðska harmleik um manneskj-
ur flæktar i net áunninna af-
stæðna og hæpins verðmæta-
mats, sem eru þeim órjúfanleg-
ir hlekkir. — Af hverju segir
Jelena ekki skilið við karl-
fauskinn Serebrjakov og tekur
t.d. saman við Astrov? Af
hverju ekki? Jú, það gæti gerzt,
en gerist ekki, en það er ekki
nóg með það, sumt getur ekki
gerzt eins og t.d. það, að Astrov
fari að elska Sonju. Já, svo
grimmt er lífið, margt, sem
gæti gerzt, gerist ekki og annað,
sem einhver þráir af heitu
hjarta, getur aldrei gerzt. Örlög
mannanna eru dapurleg, hlá-
leg, ömurleg og liklega eiga
þeir oft sjálfir sök á þvi, hvern-
ig fór fyrir þeim. Hefði ekki
getað farið öðru vísi fyrir
Vanja ef, ef, ef? Sumir eru sæl-
ir i óyfirstíganiegum barna-
skap sínum eins og Maria,
sem heyrir hvorki né
skynjar raunveruiega hvað
er að gerast í kringum
hana. En Tsjekhov hefur
einmitt sérstaklega gaman af
að sýna, hvernig fólk hlustar
ekki hvort á annað, talar fram-
hjá og heyrir i rauninni aðeins
hvað það segir sjálft. Það og
ótalmarga aðra hlálega þætti
manneskjunnar eins og ofmat,
belging, hugleysi, klaufsku og
seigdrepandi breyskleika dund-
ar hann sér við að draga fram í
verkum sínum án þess að biása
það út.
Hinir sænsku gestir okkar
fóru sömu leið, hægt, lágt, en af
valdi tæknilegs léttleika og
þéttu innri dýptar léku þeir
fyrir okkur hina háðslegu af-
hjúpun manneskjunnar og
einnig berun hins óumbreytan-
lega í mannlegu lífi: fólk verð-
ur ekki néytt til ástar, sízt af
samúð. Leikarar Dramaten
léku einbeitt og ákveðið hver
sína rödd og höfðu mátt tii að
halda hugblænum jafn sterkum
fyrir þvi. Leikarar Dramaten
voru algjörlega siakir og vegna
þess hreyfðu þeir sig algjörlega
eðlilega. Holi lexia. Þannig
mætti fleira tína til, en mál er
að linni.
Eg þarf ekki að tala um leik-
arana hvern fyrir sig, þeir léku
allir jafn vel.
Og að síðustu: maður vonar
að þessi sýning hafi einhver
áhrif, ekki eingöngu í afstöð-
unni til Tsjekhovs heldur einn-
ig almennt sem tæknileg við-
að leyfa mer að pyða stutta til- vitnun í þá bók: „Versti mioun, an goorar og rettrar tækni verður túlkandi list
misskilningurinn, sem var og er Í% LISTAH ATÍÐ aldrei góð.
1974 menning þessa fólks, sem speglast í því að leggja slík djásn i kuml. Þaó er menning að eiga og um-
Islenzk myndlist í 1100 ár
Þriðja listahátíð í Reykjavík er
hafin, og þar er margt á boðstól-
um: myndlist, hljómlist, leiklist,
svo að eitthvað sé nefnt. Lista-
menn frá erlendum þjóðum sækja
okkur heim og miðia okkur af
sniili sinni. Heimsfrægir lista-
menn eru umtaisefni almennings,
og hver viðburðurinn rekur
annan með slíkum hraóa, að fólk
hefur ekkí undan að melta þær
andlegu krásir, sem á borð eru
bornar. En af öilu þessu ber sú
sýning, sem komið hefur verið
saman að Kjarvalsstöðum af
íslenskri myndlist frá öndverðu
til þessa dags. Þar er á ferð viða-
mesta og merkilegasta sýning
myndlistar, sem efnt hefur verið
til hériendis. Mikil tíðindi og góð.
Tímabær atburður, sem margan
hafói dreymt um, og fáa órað
fyrir, að rættist í bráð. Þeir, sem
tækifæri hafa til að kynnast við
þau listaverk, sem mynda þessa
sýningu, eru forréttindafólk, sem
ætti aó vera hamingjusamt yfir
því að sjá, svo að ekki verður um
deílt, að Islendingar hafa átt
skapandi og stórkostlega myndlist
allt frá fyrstu byggð í þessu landi.
Það hefur ekki verið gefinn nægi-
legur gaumur að myndlist til
forna á Islandi hingað til, og nú er
tækifæri til aó sanna fyrir sjálf-
um sér, að myndlist hefur verið
einn af merkilegustu þáttum
þjóðlifs okkar, ekkert síður en
bókmenntirnar, sem hafðar hafa
verið í hávegum um víða veröld.
Það gæti jaínvel farið svo, að sú
skoðun yrði til, vegna þessarar
sýningar, að myndlist hefði ekki
staðið með minni blóma en hið
skrifaða orð, þegar öllu er á botn-
inn hvolft. Þetta er auðvitað hlut-
ur, sem ekki er hægt að slá fram
sem viðurkenndri staðreynd á
þessu stigi málsins, en hugmynd-
inni hlýtur að skjóta upp. Og ef
svo skyldi fara, sem ég leyfi mér
að spá, þá mun menning þjóðar-
ínnar fá breiðarí og ríkari svip,
sem vió ættum að fagna af
hjartans einlægni. Sá tími er lið-
inn, er gamlir munir voru aðeins
taldir forngripir og þjóðlífsmynd-
ir, en ekki listaverk. List er svo
nátengd hverju þjóðlífí, að segja
má, að hún sé sú spegilmynd, sem
best gefur til kynna hug og þrá
mannsins á hverjum tíma. Þeir,
sem þurfa að berjast við tilveruna
upp á líf og dauða, gera það
hverju sinni á listrænan hátt,
oftast án þess að gera sér nokkra
grein fyrir því, hvort heldur listin
situr í fyrírrúmí eða sjálf lífsbar-
áttan. Hinn frumstæði veiðimað-
ur skreytir vopn sin, svo að þau
færi honum meiri og betri feng.
Menn dýrka guð sinn með fegurð
í framkomu og gera honum
minnisvarða í myndmáli og
byggingum. Þannig verður list til
og er þar af leiðandi eilifur
spegill síns tima. Þetta er eitt
aðalatriðið, sem sannast við að sjá
sýninguna á Kjarvalsstöðum og
verður að hafa hugfast, þegar
þessi sýning er skoðuð.
Einn þeirra, sem að þessari
sýningu stóðu, Björn Th.
Björnsson, lét svo ummælt í út-
varpi fyrir nokkrum dögum, að ef
til vill væri það í fyrsta sinn í
veraldarsögunni, að þjóð hefði
tekist að koma saman sýningu á
list sinni frá fyrstu byggð i landi
sínu til líðandi stundar. Ef þetta
er rétt, þá gefur það auga leið,
hvers kyns afrek hér hefur verið
unnið i þágu íslensku þjóðar-
innar, og mér liggur við að segja
heimsmenningarinnar. Þvi er það
raunverulega skylda hvers
einasta Islendings, sem nokkurt
tækífæri hefur til, að sjá og kynn-
ast því, sem til sýnis er á Kjarvals-
stöðum. Og þótt íslendingar
hefðu ekkert gert annað en að
efna tii þessarar sýningar i tilefni
1100 hundruð ára byggðar i landi
sínu, hefði veglega verið haldið
hátiðlegt það afrek íslensku þjóð-
arinnar i'rá upphafi, að lifa
menningariífi í 1100 ár á eylandi í
miðjum Atlantsálum.
Við megum gjarna hafa það
hugfast, þegar við minnumst á
þessa frábæru sýningu, að hún
hefði ekki verið möguleg á
Myndllst
eftir VALTY
PÉTURSSON
nokkurn hátt, ef Reykjavík hefði
ekki verið það lánsöm að eignast
hið glæsilega sýningarhús Kjar-
valsstaði. Það er auðna
menningar okkar í dag, að ráðist
var í þær framkvæmdir, og ein-
mitt þessi sýning sannar áþreifan-
lega þá miklu nauðsyn sem var að
koma slíku i framkvæmd. Og
þrátt fyrir eilíft jag og pex um list
ir og ailskonar aðfinnsiur héðan
og þaðan, verður því heldur ekki
mótmælt, að skilningi og mennt-
un á sviói lista hefur heldur
miðað í rétta átt í íslensku þjóðlifi
á síðustu áratugum. En við skul-
um heldur ekki líta yfir þá stað-
reynd, að enn er hvergi nægilega
aðgert i þessum efnum og
ástandið yfirleitt mætti vera mun
betra. Því minnist ég á þetta hér,
að ég er ekki viss um að allir hafi
þann þroska á sjónlistarsviðinu,
að þeir geti gert nægilega grein
fyrir þvi, hve fádæma merkiieg
þessi sýning á Kjarvalsstöðum er
og hvernig hún raunverulega
breytir í einum svip menningar-
iegu andliti þjóðarinnar.
Dýrgripir þeir, sem tekist hefur
að safna saman á þessa sýningu,
koma margir langan veg að, og
flestir þeirra hafa ekki verió til
sýnis hérlendis áður. Aðrir eru úr
íslenskum söfnum, sem valið hef-
ur verið úr til að gefa yfirlit, sem
ér nátengt mikilli og viðurburðar-
ríkri sögu þjóðar okkar, sögu, sem
hefst með fádæma reisn, en verð-
ur síðan að lúta í lægra haldi fyrir
óstýrilátri náttúru landsins,
erlendri kúgun, drepsóttum,
fátækt og andlegri niðurlægingu.
Saga sem rís úr önþveiti á ný og
gerir það kraftaverk sem er sú
tilvera, sem islendingar lifa í dag.
Ein smæsta þjóð veraldar í sam-
félagi mannmergðar heimsins,
með lifandi og sérstæða
menningu, sem á sér ellefu aldir
af endalausri baráttu fyrir tilveru
sinni og sköpunarelju, að baki
sér. Sýningin á Kjarvalsstöðum er
spegilmynd af þessum staðreynd-
um, sem er tímabært, að ís-
lendingar geri sér ljósar. Það eitt,
að mikið af okkar merkilegustu
listmunum er í erlendri eigu víós
vegar um nágrennið, segir ekki
litla sögu í sjálfu sér og fellur að
því, sem ég hef nefnt hér að ofan.
Persónulega hefur mig lengi
grunað, aó íslensk myndlist ætti
sér dýpri rætur en látið hefurj
verið í veðri vaka. Sumir hafa
haldið því fram, að myndlist sé
kornung listgrein með þjóð okkar
og hafi jafnvel ekki hafist fyrr en
um siðustu aldamót. Þessi sýning
afsannar algerlega þessa
kenningu og sýnir ef til vill enn
betur en nokkru sinni fyrr, að
hún hefur átt djúpar rætur í þjóó-
lífi okkar frá fyrstu byggð í
landinu. Þarna er kvenskart,
sem kom úr kumli i Núpasveit
fyrir nokkrum árum, og eins og
Dr. Kristján Eldjárn segir í
skýrslu um fundinn „Ekkert er
því til fyrirstöðu að kona þessi
(eigandi gripanna) hafi komið út
hingað í hópi landnámsmanna".
Ef þetta er rétt, þá er ekki víst, að
hér sé handbragð Islendings á
ferð, og verður ekki sannað, hvort
um erlenda smíð eða innlenda sé
að ræða. En það skiptir ekki máli
í þessu tilfelli, því að þessir hlutir
voru i eigu fólks, sem bjó eða
settist að i landinu, og það er
sanka að sér rusli. Hvað er svo
listaverk og hvað er rusl? Þetta er
sú eilífa spurning, sem ekki hefur
verið svarað endanlega enn. Samt
má fullyrða, að vel gerður hlutur,
sem staðið hefur af sér umrót
aldanna, hafi rétt á að teljast til
óumdeilanlegra listaverka. Þann-
ig er elsti hlutur þessarar sýning-
ar, og svo mætti lengi telja.
Ég ætla mér ekki þá dul að gera
öllum þeim listaverkum skil, sem
á þessari sýningu eru. Enda hef
ég hvergi þá þekkingu né lista-
þroska, sem þurfa þyrfti til þess.
Hér er svo margþætt og veiga-
mikil sýning á ferð, aó maður
verður að játa vanmátt sinn i
návist guðdómsins, ef svo mætti
að orði komast. Því er þetta skrif
fyrst og fremst gert i þeim til-
gangi að vekja athygli á merkustu
sýningu, sem haldin hefur verið á
íslenskri grund og um leið til að
þakka þeim, er að henni hafa
unnið, og ekki síður þeim, er hana
hafa stutt með velvild og framlög-
um. Þeim, er hafa gert það mögu-
legt að leiða landsmönnum og
gestum okkar það fyrir sjónir, að
fólk í þessu landi er mun merki-
legra fyrirbæri í heimssögunni en
það hefur haft nokkra hugmynd
um áður.
„íslensk myndlist í 1100 ár“ er
svo viðtæk og margslungin sýning
að henni verða engin skil gerð
i einni blaðagrein. Því mun
ég reyna að rita eitthvað meira
og þá í þrengri merkingu urr
þessa sýningu síðar. Þessi sýn
ing stendur til ágústloka
og er það vel. Jafnvel hefð
hún mátt standa enn lengur, SV'
að sem flestir gætu notið hennat
og það er ég fullviss um, a
enginn er það stæltur i andanun
að honum nægi að sjá þess
sýningu einu sinni. Það þarf a
margskoða og yfirvega þess
hluti, til að fá, þótt ekki sé nero
nasasjón af gildi þeirra og miki
leik. Sýning þessi er frámunale§
vel sett fyrir sjónir almenning
og smáatriði í mörgum list
verkanna hafa verið ljósmyndt
og stækkuð, til að fólk geti beti
gert sér grein fyrir teikning
Framhald ð bls. II