Þjóðviljinn - 07.01.1975, Blaðsíða 6
6 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 7. janúar 1975.
Stefán Bjarman
Fœddur 10. janúar 1894 — Dáinn 28. 12. 1974
Það var á annan jóladag að ég
leit inn til Stefáns Bjarman og
Þóru á Ásveginum. Þá var allt
með venjulegum hætti.
Húsbóndinn kom til dyra og
bauð mig velkominn af þeirri
glaðlegu alúð, sem alltaf var til
staðar við hverja gestkomu, og
þau hjónin áttu hana sameigin-
lega.
Og Stefán var hress i bragði, að
vanda, og lét gamminn geysa i
viðræðum um nýjasta framlag til
bókmenntanna, menn og viðburði
liðinna daga, austan hafs og vest-
an.
Það var ekkert hægt að merkja
að maður sæti gagnvart há-
öldruðum manni og sárlega
heilsubiluðum.manni sem naum-
ast hafði komið út fyrir hússins
dyr árum saman og varla haft
samband viðaðra en dálitinn hóp
nánustu vina og kunningja.
Enn var ekki hægt annað en dást
að rólegu og karlmannlegu yfir-
bragði hans, rikulegri og fals-
lausri hlýju, öruggu stálminni,
glöggskyggni, alhliða þekkingu
og frjálslegu viðsýni gagnvart
mönnum og málefnum.
Enn gat maður notið þeirr-
ar þægilegu rósemdar, sem fylgdi
návist hans, og enn gekk ég af
hans fundi auðugri, bjartsýnni og
hamingjusamari en þegar ég
kom.
Og á heimleiðinni var ég ein-
mitt, enn einu sinni, að harma
það að þessi maður skyldi nokkra
stund þurfa að sinna öðru en sín-
um kærustu hugðarefnum, bók-
menntum, fræðum og tónlist.
Þremur dögum siðar bar mig
aftur að garði þeirra hjóna.
Þá var sköpum skipt. Þá var
það andlátsfregn hans, sem mætti
mér i forstofunni. Sú fregn þurfti
að visu ekki að koma á óvart.
Þrátt fyrir það fannst mér hún
ótrúleg og óraunveruleg og tilver-
an fékk á sig dapurlegan og ann-
arlegan biæ.
Ég fann innra með mér sára
tómleikakennd vegna þess sem
ég hafði misst, og hvað mundi þá
um þá sem nær stóðu.
Mér urðu þó þegar ljósar þær
raunabætur, að svo aldraður
maður skyldi komast hjá þung-
bærri og langvarandi sjúkra-
hússvist, en fá að andast án þess
að hafa glatað sinu andlega at-
gervi og geta til hinstu stundar
notið ástar og umhyggju sinnar
frábæru eiginkonu, sem kunni
fullkomlega að meta gáfur hans,
hæfileika og mannkosti.
Það hefur löngum verið sagt, að
maður komi i manns stað.
Þetta kunna að vera sannindi.
En þrátt fyrir það finn ég núna
engan þann, sem gæti komið i
stað Stefáns Bjarman og verið
vinum hans og kunningjum það
sem hann var þeim.
Mér er kunnugt um að i þeim
hópi voru margir af þekktustu og
mikilhæfustu listamönnum þjóð-
arinnar.Ogég er alvegvissum að
enginn þeirra var slikt ofur-
menni, að ekki hefði hann rnargt
og mikilvægt að sækja til Stefáns
Bjarman, svo einstæður persónu-
leiki var hann og slik var auðlegð
hans af listrænum verðmætum,
umburðarlyndum skilningi, alúð
og hjartahlýju.
Rikulegt þakklæti og djúpur
söknuður fylgir slikum mönnum
útyfir gröf og dauöa.
Einar Kristjánsson
t átthagana andinn leitar...
sagði Grimur Thomsen i „ávarpi
til fósturjarðarinnar úr framandi
landi”, — ekki efa ég að hend-
ingar þess kvæðis hafi oft liðið um
hug Stefáns Bjarmans á ameriku-
árum hans, 1925-30. Það vildi svo
til að ljóðmæli Grims höfðu eitt
rita komist i léttar ferðatöskur
Stefáns. Og fleiri amerikufarar
höfðu stælt skapið á hnúskóttri
kaldhömrun gamla Grims, einn
bóndinn sem Stefán var samtiða
að veiða fisk upp um vök aö
vetrarlagi noröur i Vatna-
byggðum hitaði sér á hendingum
Grims og þurfti ekki bókar við.
Eins og Stephan G. hafði hann
kjarna íslenskra mennta tiltækan
i minni sér: forsælu þar finnur
hjartað...
Stefán Bjarman var fjölfróður i
heimi andans; efni skáldverka,
hendingar og aðrar tilvitnanir
léku honum á tungu; hann var
sannmenntaður i mannlegri
reynslu, af sinni eigin og annarra,
frásagnir gamallar konu á
afskekktum bæ gátu veriö honum
uppspretta sanninda og fegurðar
á við hinn dýrasta óð eða ljúfasta
lag.
Stefán átti rætur I islenskum
menntum eins og þær gerast
bestar á hinni fyrri öld og þessari.
Ég býst við að hann hafi heilum
huga tekið undir með Grimi: Sá
er bestur sálargróður sem að vex
I skauti móður, en rótarslitinn
visnar visir...
*
Stefán Bjarman fæddist á
Nautabúi i Skagafirði fram,
næsta bæ við Mælifell, 6 árum
fyrir aldamót, yngsta barn
hjónanna Steinunnar Jónsdóttur
og Arna Eirikssonar er þar
bjuggu, en þau fluttu skömmu
eftir að Reykjum sem er annexia
frá Mælifelli og ólst Stefán þar
upp i allstórri fjölskyldu til
fermingaraldurs. Þá brugðu
foreldrar hans búi og fluttu til
Akureyrar þar sem þau bjuggu æ
siöan.
Þvi er Mælifell haft til
viðmiðunar um dvalarstaöi
Stefáns i Skagafirði að móðir
hans var þaöan komin, dóttir
Jóns Sveinssonar er þar var
prestur, áður á Hvanneyri. Séra
Jón var aftur sonur Sveins
Pálssonar náttúrufræ.ðings er
lengst var læknir i Vik i Mýrdal
(f. 1762, d. 1840). Um hann segir
Þorvaldur Thoroddsen: „Enginn
islendingur i þá daga gjörði jafn-
mikið til að fræða islenska alþýðu
um náttúrufræði og læknisfræöi...
munu fáir eða engir islendingar
fyrir og um aldamótin hafa ritað
betra og skemmtilegra mál en
hann”.
Sveinn Pálsson var skag-
firðingur i allar ættir, fæddur á
Steinsstöðum næsta bæ við Reyki,
uppvaxtarstaö afkomanda sins
Stefáns Bjarmans. Foreldrar
Sveins voru Guðrún Jónsdóttir
yfirs'etukona Eggertssonar lög-
réttumanns frá ökrum og Páll
Sveinsson gullsmiður Pálssonar
prests I Goðdölum. En I Goð-
dölum voru 3 prestar hver fram
af öðrum, feðgar eftir aldamótin
1700 og þar fram eftir, skiptust
nöfnin Sveinn og Páll á.
Kona Sveins Pálssonar læknis
var Þórunn Bjarnadóttir
Pálssonar landlæknis i Nesi en
hún var dótturdóttir Skúla fógeta
Magnússonar og alin upp hjá
honum. Skúli var þvi langa-langa-
langa-langafi Stefáns Bjarmans.
Eirikur föðurfaðir Stefáns var
Eiriksson bóndi á Skatastööum i
Austurdal, titlaöur skáld i æfi-
skrám Páls Eggerts enda mun
hann hafa ort eitthvað af rimna-
flokkum, kvæðaskap af þvi tagi er
islendingar höfðu lengst ornað sér
við á kaldri tið.
Kona Eirlks á Skatastöðum hét
Hólmfriður Guðmundsdóttir og
var hún komin af svokölluöu goö-
dalakyni, þaö er aö segja þeim
þrem prestum sem áður voru
nefndir.
Nú hefur verið getiö 3ja höfuð-
ætta Stefáns og nefnd til sögunnar
móöurfaðir, fööurfaðir og föður-
móðir. Vor þær ættir allar skag-
firskar og að einhverju leyti
blandaðar innbyrðis. 4ða ættin
var hins vegar þingeysk: Móður-
móðir Stefáns, kona séra Jóns á
Mælifelli, var Hólmfriður Jóns-
dóttir (nafna hinnar ömmunnar)
komin noröan úr Mývatnssveit,
dóttir séra Jóns Þorsteinssonar I
Reykjahlið. Hann var ættfaðir
reykjahliðarættar sem er
þekktari en svo að hún þurfi hér
kynningar við, svo mjög sem það
fólk hefur kynnt sig að ágæti sfnu
i héraðs- og landssögu.
*
Arni Eiriksson faðir Stefáns
var alinn upp hjá móðurbróður
sinum Sveini Guðmundssyni sem
var hreppsstjóri I Sölvanesi og
konu hans Guörúnu Jónsdóttur en
hjá þeim voru efni betri en á
Skatastöðum. Var Arna komið til
mennta meö þá tiðkanlegum
hætti: prestur beðinn um að
undirbúa hann fyrir latinuskóla,
en 2svar varð Arni að hverfa
heim aftur eftir skamma dvöl
vegna skyndilegs fráfalls læri-
fööur. Varð þvi ekki af langskóla-
nami en i staöinn var pilturinn
sendur til tónlistarnáms f Reykja-
vlk sem þá var nýlunda. Nam
Arni hjá Jónasi Helgasyni i 2
vetur söng, orgelspil og öll þau
fræði. Þá voru umskiptin frá
gömlu þjóðlegu tónlistinni yfir til
hinnar dansk-þýsku hefðar að
riöa yfir og mótaðist Arni af hin-
um nýja anda og flutti með sér
norður i hinar söngsælu byggðir
Skagafjarðar. Barn var Stefán
umlukinn þeim fersku tónum.
*
Ugglaust hefði Stefán getað
oröið góður búhöldur i Skagafirði,
hrókur alls fagnaðar er guða-
veigar lifga sálaryl, hvort sem
tekiö er lagiö, fáki beitt eða
samræður þreyttar. Svo var hann
fjárglöggur á unga aldri að hann
þekkti dilk af fjalli ef hann hafði
séð lambið nýboriö. Þá er ekki að
efa að opinber störf hefðu hlaðist
á Stefán ekki siður en á föður
hans, en Árni var oddviti hrepps-
nefndar, sýslunefndarmaður og
frömuður að pöntunarfélagi þvi
sem varð upphafið að Kaupfélagi
Skagfirðinga. Þá stundaði Arni
ke'nnslu, aöallega músikkennslu
sem hann haföi lært til, og
organisti var hann á öllum
kirkjustöðum nærlendis.
Allar þessar rætur voru að
Stefáni: bókmenntir, tónmenntir,
hlýja i garð manna og málleys-
ingja, hneigð til kennslu og til-
sagnar sem ekki kom sist fram i
einkaviðræðum. Og svo var
maöurinn höfðinglegur, að ásýnd,
vexti og yfirbragði öllu, að sér-
hverjum varð þegar ljóst að þar
var forystumaður á ferö. Það
hiýtur þvi að hafa kostað Stefán
talsverða fyrirhöfn að ég ekki
segi hörku að visa á bug þeim
opinbera trúnaöi sem menn hafa
viljað við hann binda. Þykist ég
þó vita að það hefur Stefán gert
meö þvi að beita ljúfmennsku
sinni og spaugsemi sem afvopnar
ágengni en gerir persónulegt
samband að traustara.
*
Ekki veit ég hver voru tildrög
aö búferlaflutningi reykjafólksins
tii Akureyrar, etv. hefur þar
komið til heilsubrestur heimilis-
fööur, etv. hefur vakað fyrir þeim
hjónum að búa sonunum þá
framtiö sem Sveinn i Sölvanesi
hafði aö stefnt með Árna en
tilviljun snúið af leið. Nema
nokkuö er það að Árni Eiriksson
hefur fljótlega störf við útibú
Islandsbanka á Akureyri og vann
þar til dauðadags, lengstaf gjald-
keri.
Sonurinn Stefán gerðist raunar
einnig skrifstofumaður þegar
hann var kominn yfir miðjan
aldur og vann einn margra
„Hverjum klukkan glymur”
Minning Stefáns Bjarmans
Hefur nú glumið að hinsta boði honum helju klukkan. Hafði og áður að hringingu þeirri aðdragandinn umið. Titt var hans yndi tónlistin hreina hljómar ljómuðu huga, hóf sig i hæðir á hreimabylgjum söngvin og ómþyrst sál.
Hjarta sló sjúkt i hvelfdum barmi aldraðs atgerfismanns, en heili bjó frjór i höfði svipmiklu og hraustu, uns hneig i dauða. Itur og skýr var hans endursögn af einni tungu á aðra. Ferðist nú reifur um fjarskann ókunna þýðandinn hári og þekki.
Ljúf er mörgum frá liðnum árum minning kennarans mæta; mannúð timans og menntaþrá blés hann i brjóst þeim ungu. Þegi hann ekki, en þýði sem fyrr, mæltur á megin tungur, nemi þar enn sitt Norðurland með skinandi Skagafirði!
Var hann að hverju verki hollur sannfæring sinni trúr, mannheillir vann sér og mikil kynni, rikur að fjölþátta reynslu • Hverfast veraldir himindjúpa, blossa og brenna til ösku, endurskapast með eldum nýjum. Eilifðin varir ein.
6.1.1975 D. Á. Danielsson