Æskan - 01.08.1937, Blaðsíða 4

84
ÆSKAN
Vélin, sem lætur eldspýturnar £ slokka
manna, að kveikja eld með því að nna saman
tveimur spýtum. Þú kannast líka við, að neistar
hrökkva úr súmum steinum, ef þeim er slegið
saman, eða járni slegið við þá. A fyrri öldum var
eldur stundum kveiktur með því, að slá saman
tinnu og brennisteinskís, eða tinnu og stáli, eftir
að slál var uppgötvað, og lála neistana frá því
hrökkva í eitthverl mjög eldfiml efni. Þess háltar
eldfæri voru það, sem dátinn sótti niður í hola
tréð, í æfintýrinu eftir Andersen.
Fyrstu eldspýtur, sem sögur faraaf, fann enskur
lyfsali, John Walker (horið fram úo’kr) upp árið
1827. IJann tók upp á því að selja kalíumklórat og
l)rennisteinsefni á endann á smáspýtum, lílið eitt
stærri en eldspýlum nútímans. Ef þessu var strok-
ið hratt og fast við margfaldan sandpappir, mynd-
áðist nægilegur hiti lil að kveikja í brennisteins-
blöndunni, en hún kveildi aftur í spýtunni. Þessar
fyrstu eldspýtur voru ekki góðar. Það var örðugt
að kveikja á þeim og hrennisteinninn snarkaði og
skaut neistum. Þó náðu þær töluverðri útbreiðslu
og var tekið að húa þær lil i ýmsum löndum.
Næsta sporið í eldspýlnaframleiðslu heimsins var
svonefndar fosfóreldspýtur, sem komu fyrst á mark-
aðinn árið 1833. Eigi vila menn fyrir vist, liver
farin þær upp, en Þjóðverji mun það hafa verið.
Að útliti voru þær mjög líkar ensku hrennisteins-
eldspýtunum, en þó var sá slóri munur á, að á
þeim var fosfór í slaðinn fyrir hrennistein.
Fyrst í stað þótti mikið til fosíoreldspýtnanna
koma, og þær hlutu mikla úthreiðslu. En hrált
kom í ljós, að allmiklir gallar voru á gjöf Njarð-
ar. Fosfór er ákaílega eldfimur; mátti kveikja á
eldspýtnnum með }>ví að strjúka þeim við hvaða
snarpan hlut sem var, föt eða vegg, eða hvað sem
vera sltyldi. Þelta var að vísu kostur að vissu leyti.
En það kviknaði sturidum á fosfóreldspýtunum, án
þess að til þess væri ætlast, hara af því, að þær
nörust hver við aðra við smáhreyfingu, og sprultu
af þvi margir alvarlegir eldsvoðar. Var því hannað
í ýmsnm löndum að nota þær vegna eldhættu.
Þó var annað fullt eins alvarlegt við fosfóreld-
spýturnar, og það var, að þær voru eitraðar. Dóu
því margir af fosfóreitrun, sem af þeim stafaði.
Þessar eldspýtur voru víða búnar til í smá-vinnu-
stofuin i heimahúsum, og þeir, sem að tilhúningn-
um unnu, tóku hrönnum saman alvarlegan sjúk-
dóm. Tannholdið grotnaði sundur, tennurnar losn-
uðu og kjálkaheinin leystusl sundur. Þetta slafaði
af fosfórgufunni, sem fólkið andaði að sér. Höfðu
menn þvi að lokum litla ánægju af weldspýlunum
J)ægilegu«, eins og þær voru stundum kallaðar.
Þá var það sænskur prófessor, Pasch að nafni,
sem hjargaði við eldspýtnavandræðum veraldar-
innar. Það var árið 1844, að hann fann upp nýja
tegund af fosfór, svonefndan rauðan fosfór, lil að-
greiningar frá gamla fosfórnum, sem er gulur.
Rauði fosfórinn er ekki eitraður, og það var engin
hætta á, að kviknaöi af sjálfu sér á eldspýtunum,
sem Pasch úlhjó með Iionum, því að lil |)ess að
kveikja á þeim með hægu móti þurfti að strjúka
þeim við llöl með sérslakri efnáhlöndu á.
Tveir hræður, Johan og Earl Lundström, tóku
nú að framleiða eldspýtur i stórum stíl, eftir upp-
fyndingu Pasch’s. Jafnframt gerðu þeir mikils-
verðar umhætur á uppfyndingunni, svo að cld-
spýtur þeirra voru að mestu leyti eins og þær eld-
spýtur, sem notaðar eru nú á dögum, þó að nokkr-
ar minni háttar endurbætur Jiafi veiið gerðar á
þeim smátt og smátt. Eldspýtu þeirri, sem þeir
bjuggu til, gáfu þeir, á sænsku, nafnið »Sákerhets-
tándsticka«, sem þýða mundi öryggiskveikispýta,
og er það nafn algengt á eldspýtnastokkum enn í
dag, jafnvel þó að eldspýlurnar séu húnar lil ausl-
Vélin l>er kveiklefni u 5 cldstokka í einu