Tíminn - 12.01.1991, Blaðsíða 1

12.-13. janúar 1991
Flest ósjálfrátt var
honum vel gefiö
Að þessu sinni munum við rifja upp eitt og
annað um Staðarhóls-Pál er svo var nefndur,
en hann var einn litríkasti og sérstæðasti
íslendingurinn á síðari hluta 16. aldar.
Kunnastur er hann fyrir skáldskap sinn, en
eins og ljóst verður af því sem á eftir fer var
hann og mikill umsvifamaður í þjóðlífínu.
Sérstaklega sem höfuðpersónan í ýmsum
kunnustu þrætumálum þessara tíma.
Staðarhóls- Páll fæddist á Sval-
barði í Eyjafirði og af frændum
sínum og niðjum talinn fæddur
um 1535, en hlýtur þó að vera
eldri. Hann lærði í skóla að
Munkaþverárklaustri. Hann
kemur fyrst við sögu í Staðar-
hólsmálum, en þar sótti hann
tilkall til Staðarhóls fyrir systur
sína og systurson á Alþingi 1553
og vann málið. Er auðséð að
hann hefur þá verið eldri en tví-
tugur, því landslög leyfðu ekki
yngri mönnum forráð sjálfra sín
né annarra. Fór hann þá um
haustið á konungsfund og fékk
staðfestingu konungs á dómn-
um 19. febrúar 1554. Mun hann
þá lítt hafa hlíft andstæðingum
sínum, en þeir voru Marteinn
biskup, sem hélt uppi tilkalli
Skálholtskirkju, Pétri bróður
hans og Daða í Snóksdal, sem
var mágur þeirra. Kom þetta
bráðlega fram í. aðgerðum kon-
ungsvaldsins við þessa menn. í
sömu lotu hefur hann fengið
sýsluvöld í Þingeyjarþingi.
Þegar Páll kom heim þótti hann
hafa vaxið af þessu öllu saman og
var hann nú kenndur við málið
og nefndur Staðarhóls-Páll.
Hélst nafnið við hann þótt ekki
ætti hann heima á Staöarhóli til
langframa. Lengst af bjó hann á
Reykhólum, sem hann keypti af
séra Þorleifi Björnssyni. Þangað
fluttist hann um 1570 eða svo,
þótt um tíma ræki hann jafn-
framt bú að Staðarhóli. En á
Reykhólumn bjó hann til dauða-
dags 1598.
Páll hafði keypt Staðarhól af
systur sinni fyrir aðrar jarðir, en
ekki var staðurinn laus að held-
ur. Daði í Snóksdal hafði umboð
Skálholtskirkju á Staðarhóli. Var
hann ekki vanur að láta hlut
sinn fyrir öðrum mönnum. Kom
fýrir ekki þótt Páll kallaði eftir
staðnum og tollum til hans, er
voru Bjarnareyjartollar, hvað
eftir annað með kærumálum til
konungs. Er jafnvel ólíklegt að
Páll hafi náð fullu eignarhaldi á
staðnum fyrr en við lát Daða eða
í veikindum hans 1562-1563.
Var Páll t.d. umboðsmaður
Magnúsar hins prúða, bróður
síns, árið 1561 í sýslustörfum í
Þingeyjarþingi. Bú hefur hann
haft á Einarsstöðum í Reykjadal
um þessar mundir og er til brot
úr hrakvísu um dalinn eftir
hann frá þeim tíma. Sumir segja
að eitt ár áður hafi hann búið á
Eyrarlandi.
Stórættuð eiginkona
Það var árið 1558 að Páll fékk
göfugrar konu, Helgu Aradóttur,
lögmanns. Var Ari sonur Jóns
biskups Arasonar og hafði verið
Staðarhóls-Páii
var sérkenni-
legur gáfu-
maður, skáld
og lögvitringur.
En óeirðasamur
var hann og
sást lítt fýrir
höggvinn með honum í Skál-
holti. Studdu föðurfrændur
hennar þann ráðahag og réðu
loks hjónabandinu. En móður-
faðir Helgu, Þorleifur Grímsson
á Möðruvöllum, streittist lengi á
móti bónorði Páls svo sem sjá
má af skjali er til er frá 1556.
Ekki var Þorleifur því viðstaddur
kaupmála þeirra í byrjun árs
1558 né nokkur umboðsmaður
af hans hendi, en föðurbróðir
Helgu, séra Sigurður á Grenjað-
arstöðum, lét dæma sig gifting-
armann hennar. Þorleifur
Grímsson dó síðar sama ár og
einnig Grímur sýslumaður, son-
ur hans. Skömmu síðar settust
þeir Páll og Ormur Sturluson í
búið á Möðruvöllum. Þóttu þeir
heldur hafa þar í sukki að því er
segir í vísu einni eftir Hall skáld
Magnússon. Það kom reyndar til
að Páll taldi Þorleif hafa ánafnað
Helgu dótturdóttur sinni
Möðruvelli. Til eru og tvö ósam-
hljóða kaupmálabréf Ara lög-
manns við dóttur Þorleifs. í öðru
eru Möðruvellir áskildir konu-
efni lögmannsins, en líklega er
það ómerkt og hefur aldrei verið
samþykkt af Þorleifi. Risu af
þessu rammar deilur með Páli
og öðrum er að stóðu, svonefnd
Möðruvallamál.
Dáleikar voru miklir með þeim
Páli og Helgu framan af og varð-
veitt eru tvö ástarkvæði til henn-
ar frá honum fyrir hjónaband
þeirra, óvenjuleg á þeim tíma,
vel gerð og sýna einlægni hans í
ástamálunum, þótt annað sé
kvæðið þýtt úr útlendu máli.
Hafði Páll áður í tveimur erind-
um harmað afdrif þeirra Hóla-
feðga og kallað hefnd Guðs yfir
þá er þar áttu sök að máli.
Þau Páll og Helga héldu brúð-
kaup sitt að Grund í Eyjafirði.
Þar þótti greinilegt að þau unn-
ust heitt, enda höfðu þau beðið