Tíminn - 28.05.1955, Blaðsíða 3

119. blaV.
TIMINN, Iaugardaginn 28. mai 1955.
C,
Inngangsorð:
: Fátt er meira gleðiefni eldri
íslendingum, sem lengi hafa
dvalíst fjarri fósturjörðinni,
on sanrifseringin um þær
miklu tjreytingar tU batnað-
afr og framfaVa sem o’ðið
liafa á íslandi síðan snemma
á þessari öld.
Óvíða hafa þær breytingar
verið stórfelidari, en í bætt-
um skdyrðum á menntun al-
þýðu, miðað yið þaö, sem áð-
ur var. ~ .
Allt fram að síðustu alda-
mótum var það ærið torvelt
fyrir fátæka unglinga að afla
Sér menntunar. Mikil hafði
þó breytingin til batnaðar
orðið við stöfnun gagnfræða
skólanna á Möðruvöllum og í
Flensborg og búnaðarskól-
a'nna. Mörgum unglingsmönn
um opnaðist ieið til fræðslu
Qg menntæ við stofnun þeirra.
:/ Mér er það í minni hvernig
við uppvaxandi unglingar i
ííestur-Lándeyjum í Rangár-
vallasýslu dáðum sem hetjur
þá menn, sem víð t1! þekkt-
um og yissum að þrotizt höfðu
tjl náms í þessum skólum.
Nöfn sum?’a - þeirra lUa enn
í minni. Ögmundur Sigurðs-
sqn, úr Árnessýslu, er mun
hafa verið meðal h*nna fyrstu
af Suðurlandi, • er stundaði
nám á Möðruvöllum. Síðar
þjóðkunnur maður um langt
skeig sem kennari og skóla-
stj óri í Flensborg.
: Hjálmar Sigurðsson, ættað
Ur úr Rangárvallasýslu var
annar, er norður fór til náms.
$íðar var hann um skeið rit-
stjór.i „Norðurljóssins“ í
Reykjavík. Hann mun hafa
dáið yngrf..«n miðaldra.
Nikulás Þórðarson var sá
næsti, er ég heyrði fólk tala
lim að stundað hefði nám á
Möðruvöllum. Hann varð
hierkur alþýðufræðari, og
verður hans hánár getið.'
Þeir sem ég man aö stund
Uðu nám. í gagnfræðaskólan-
um I Hafnarfirði, voru Steinn
gigurðsson, skáld frá Fagur-
hóli í Austur-Landeyjum, Sig-
örðúr Einarsson frá Yzta-
Skála undú Eyjafjöllum, og
síðar, Sigurður Jónsson frá
Álfhólum í' Vestur-Landeyj-
um. Við unglingarnir dáð-
umst að framsækni þessara
manna. Sennilega áttum við
nokkra menntaþrá, og löng-
un tú lærdóms okkur í huga.
Þess vegna dáðumst víð að
þeim.
Eg hygg að umgangs-
kennsla, með lítils háttar
styrk frá hinu opinbera, byrj-
aði í Rangárvallasýslu stuttu
eftir 1890. Einar Jónsson, um
nokkurt skeið sýsluskrifari
Hermanns Johnsens sýslu-
manns, mun hafa verið einn
hinn fyrsti umferðakennari í
Vestur-Landeyjum. Hygg ég
að hann kenndi þar vcturna
1892—1894. Einar var síðar
um langt skeið hreppstjóri í
Vestur-Landeyjum, og bjó að
Eystri-Hól í áður gremdri
sveit. Veturinn 1894—1895
kenndi Steinn Sigurðsson í
Vestur-Landeyjum. Naut ég
kennslu hans í desembermán-
uði.
Eg sem rita þessat línur,
e1' fædtíur og uppalinn i ýtri-
ÍTól í Vestur Landeyjum, vsta
Uæ .sveitannnar. Hólsáin að-
skíldi Vestur-Landeyjar og
Þykkvabæ 1 Ásahreppi.
, Eg hóf nám við Hábæjar-
sJtólann í Þykkvabæ með árs
þyrjun 1895, fýfir réttum sex
tíu árum, þá eilefu ára gam-
áll. Sótti ég skólann td jan-
öarloka 1900. Eftir fermingu
fékk ég tilsögn í íslenzku,
reikningi, dönsku og ensku.
-Þetta var hin eina skóla-
menntun, er ég naut á ís-
Séra Sigurðu.r Ólafsson frá Ytri-Hól:
minniMar nm
landi, en ég á henni mikið
að þakka, og víst gerði dvöl-
in í Hábæjarskólanum mér
hægara fyrir, er ég fullþroska
maður brautzt í því að leita
mér nokkurrar fræðslu hér í
Vesturheimi. Stend ég í ærið
stórri þakklætisskuld við Há-
bæjarskólann og fyrsta kenn
ara hans Nigulás Þórðar-
son. Og þótt langt sé um
liðið, er það þakklætiskennd
in, sem knýr mig tú að minn-
ast kennarans og skólans
með nokkrum orðum.
Uttz stofnun og byggingu
Hábæjarskólans.
Fyrir nokkru leitaði ég mér
upplýsinga um tildrög að bygg
ingu skólans, því að margt
vUI gleymast á .styttri tíma
en rúmum fimmtíu árum, er
eg hefi dvalist í Vesturheimi.
Eg leitaði mér upplýsinga hjá
æskuvini mínum og skóla-
bróður, Hafliða bónda Guð-
mundssyni í Búð í Þykkva-
bæ. Yarð hánn bæði fljótt. og
vei við beiðni minni. Veit ég
aS upplýsingum, er hann afl
að'i sér má vel .treysta, og til
tæri r.okkuð af þeim.
„Páll Bhem sýslumaður
Itangæinga, mun hafa verið
aðaihvatamaður að stofnun
rkólans. Hann sá um útveg-
un byggingaefnis. „Spekú-
iant“ kom með túnbur frá
Noregi, sumarið 1891, var
timbrúui skipað upp við sand
inn hér framan undan, laup-
að þar upp, og dregið heim á
ís um veturinn. Svo var smíði
hafin um sumarið 1892 og
kennsla byrjaði þá um haust
ið. Jón Magnússon bóndi og
snikkari á Baugsstöðum í
Árnessýslu sá um smiði skól-
ar.s, og var þar vel fyrir séð.
Ekki er vitað hversu mikinn
f járhagslegan stuðning lands
sjóður veitti til byggingarinn-
ar.“
Stofnun Hábæjarskólans
markaði, að mínum skilningi
stórt spor í menningarsögu
Rangárvallasýslu, og er sögu
legt atriði. Fyrsti fasti skóli
fyrir böm og ungmenni, sem
stoínaður var til sveita á. ís-
landi, að því er ég bezt tU
veit. — A'ð minnsta kosti á
Suðurland1.
Dagrennmg að nýjum og
betra degi var að hefjast, að
því er alþýðufræðslu snertir.
Eg hygg að börn byrjuðu þar
skólagöngu 7—8 ára og gengu
að jafnaði á skólann sex mán
uði ár hvert, frá október til
marzloka. En það voru ekki
eingöngu bömin ein, innan
ferm'ingaraldurs, er skólans
nutu, heldur emnig eldn ung
menni og ungir menn, er
fengu tilsögn í skólanum, emk
um á fyrri starfsárum hans.
Áður en ég fór að stunda þar
nám, heyrði ég talað um
nokkra framsækna unga
menn, sem fengu tilsögn hjá
Nikulási kennara. Emar Jóns
son frá Vestri Geldmgalæk á
Rangárvöllum, síðar um langt
skeið þmgmaður Rangæmga.
Hákon Finnsson frá Þing-
skálum á Rangárvölium, er
síðan gekk á Möðruvallaskóla
varð kennari og merkisbónd1
að Borgum í Austur-Skafta-
fellssýslu, einnig þjóðkunnur
maður. Mig minnir að tveir
efnilegir sveitungar mínir úr
Nikulás Þórðarson.
Vestur-Landeyjum, Magnús
Bj arnason frá Kálfsstöðum og
Þorgeir Þorstemsson frá Álf-
hólum, fengju um hríð til-
sögn hjá Nikulási kennara.
Fyrsta vetur mmn í Hábæj-
arskóla. 1895, stundaði Brynj
clfur Björnsson, síðar um
langt skeið tannlæknir í
Reykjavík, nú nýlátinn, nám
í skólanum, þá 15—16 ára,
að ég hygg. Aöhr en þeir sem
nefndir hafa verið, hygg ég
einnig aö fengju þar fræðslu
um lengri eöa styttri tíma.
Þess utan stunduðu nokkrir
utansveitar unglingar mnan
fermingaraldurs nám i skól-
anum. Úr Vestur-Landeyjum
og samtímis mér þessir:
Kristín Rósa Jónasdóttir frá
Eysti’i-Hól, Guðm. Helgason
frá Grímsstöðum, Bjarni
Guðnason frá Eystri-Tungu,
Sigurbjörn Guðmundsson og
Sesselja systir hans frá Skeiði
í Hvolhreppi. Úr Austur-Land
eyjum, dóttir Jóhanns í Ossa
bæ, er mjg minnir að héti
Jóhanna og Guðbjörg Ing-
varsdóttir frá Gulárósi.
Af öllu þessu er eðlilegt að
álykta að skólinn í Þykkva-
bænum bættji újr knýjandi
fræðsluþörf, sem svo margir,
bæðí aðstandendur ung-
menna og uppvaxandi ung-
menni fundu sárt tÚ, og
reyndu úr að bæta, eftir því
sem auði'ð var.
Kennarirm
Nikulás pórtiarson.
Iiann var fyrsti kennari
Hábæjarskólans, og kenndi
þar öll þau ár, er ég þekkti
tíl, mig m’nnir tU ársms 1901.
Áður en skólinn var byggð-
ur í Hábæ, hygg ég að Pálina
GuðmundsdótWr frá Rimakoti
heíði tilsögn barna meö hönd
um þar, og ef U1 vill aðrir,
er ég kann ekki að nafn-
grema.
Nikulás kennari var ætt-
aður úr rijótshlíð í Rangár-
vallasýslu, sonur Þórðar
bónda. er um eitt skeið bjó i
Ormskoti bar í sveit. AlbræÖ-
nr Nikulásar voru Jón, Fljóts
hlíðarskáld, listrænn smiður
og ívar bóndi í Fljótshlíð.
Nokkra hálfbræður átti hann
einnig, af síðara hjónabandi
Þórðar föður hans. FlesWr
bræöur Nikulásar voru miklir
menn að vallarsýn, en hann
va1' meðalmaður og grann-
vaxmn, ljóshærður, ljóst efri
vararskegg hárið mikið og
fagurt. Sem unglingsmaöuir
fór liar.n suður að Faxaflóa.
Mig minnir að hann segð1
okkur að hann hefði dvalist
um hríð að Auðnum á'Vátni;
leysuströnd. Ábyggilegt er affi
hann jók siöðugt við mennt-
un sína á þann hátt, er hann
mátti. Árið 1885 hóf hann
nám á Möðruvallaskóla, þá,
um 25 ára gamall. Hann út-
skrifaðist þaðan 1888. Á
næstu árum stundaði hann
barnakennslu, fyrst í Mý-
vatnssveit, en síðar á Hóls-
fjöllum, en mun svo hafa,
komið Ú1 átthaga sinna ;i
Rangárvallasýslu. Eg hygg að
hann stundaði kennslu í efri
hluta Rangárvallasýslu um
eins árs skeið, áður en hann
hóf kennslu í Hábæ. Dreg éa;
þessa ályktun af því að Guð-
mundur skáld Guðmundsson
frá Hrólfsstaðahelli, mun
hafa verið lærisveinn hans„
og /ajdi sig ávallt í þakkar-
skuld við hann, fyrir hjálp
og uppörvun. Skrifuðust þeir
á i nokkur ár.
Síðustu árin sem Nikulás
kenndi í Hábæ, bjó hann I
IJnhól í Þykkvabæ. Hann
kvænt’st Ragnheiði Pálsdótt;
ur Einarssonar frá Meðal-
felli í Kjós, siðar bönda i
Sogni og konu hans Guðrún
ar Magnúsdóttur Waage,
bónda í Stóru-Vogum Jóns-
sonar. Ragí'.heiðui var alsyst
ir Sera Eggerts Pálssonar
prófasts á Breiðabólstað i
Fijótshlið. Nikulás mun hafa,
stundað barnakennslu sam-
hliða búskapnum. Um börn
þeirra hjóna er mér ókunn-
ugt, einnig um dánardægur
Nikulásar, og allt er viökem-
ur efri árum ævi hans.
Nikulás var að mínum skiln.
ingi affarasæll og ágætur
kennari, og átti að ég hygg
fáa sína lika. Hann var góð-
ur og skilningsríkur "vinur
nemenda s':nna, og náði þess
vegna ærið djúpum tökum á
hugum þeirra. Hann gerði sér
aldrei mannamun. Seinn var
liann tU að beita valdi, not-
aði það örsjaldan, og aðeins
sem síðustu forvöð. Aldre'-
hafði hann í heitingum við
neinn, og aldrei virtist hann.
vera í flýti, hvernig sem á.
stóð. Framkoma hans öll í.
kennslustundum var virðu-
leg og áhrifamikil. Að jafn-
aði talaði hann hægt og með
þungum áherzlum, var þvi.
eðlilegt að veita orðum hans
athygli. Eg minnist ógleym-
anlegra hrifningarstunda, er
honum tókst upp. Stundum
voru bað stóratriði sögunnar„
undur himingeimsins, sérstök
atriöi í sögu íslands, o. s. frv.
Kennsla hans var að jafnað'i
áhrifamikil, aldrei þreytandi.
Hagkvæmni hans í kennslu
fyrirkomulagi dylst mér ekki„
sr ég horfi Wl baka, og skoða.
hana í ljósi reynslunnar. Oft
lét hann eldri ungmenni, er
hann taldi úl þess hæf, kenna,
(Framhaid á 8. síSu.)

OMO skilaryáur
HEIM8INS HVÍTASm
PVOTTI /
#
þFOTTADUrr/
X-OMO á/7-1923