Tíminn - 13.05.1961, Blaðsíða 11

TÍMINN, laugardaginn 13. maí 1961.
11
Einkalögregluþiónninn er
alþekktur úr skemmtibók-
menntunum. Hann er meS
ýmsu móti, bráðsnjall, hugs-
uður, slagsmálagarpur, heiðar
legur eða gerspilltur. En
hvebnig sem mynd hans er
dregin í sögunni er það oftast
nær fullvíst að hann er alltaf
einu skrefi á undan hinni opin
beru leynilögreglu og tekst
að leysa gáturnar á undan.
Við könnumst við Sherlock
Holmes, Poirot, Peter Whimsey
lávarð, Perry Mason og alla hina.
Gáfa þeirra til að upplýsa flóknar
morðgátur er oftast með ólíkind-
um, úr snauðum efniviði byggja
þeir frábæra lausn. Og flestir eru
þeir á eínhvern hátt frábiugðnir
venjulegu fólki, sumir einstök
glæsimenni, aðrir sérvitringar og
fara sínar eigin götur.
Og allir eiga þeir eitt sameigin-
legt: enginn þeirra er í raun og
veru til í raunveruleikanum og
hætt við að þeim gengi illa að
leysa svipaðar gátur veruleikans
og þeir eru látnir fást við í bók-
unum. ,
Pípa og stækkunargler
Það er samt til urmull einka-
spæjara í heiminum. Margir þeirra
eru duglegir, nokkrir eru fi'ábærir
hæfileikamenn, sumir þeirra dugn
aðarmenn í skipulagningu og svo
eru nokkrir spilltir smásvindlarar.
En sárasjaldan fá þeir tækifæri
til að fást við alvarleg glæpamál
og það kemur varla fyrir að þeir
fái að finna lyktina af morðgátu.
Til þess að upplýsa morð eða
stórfellda glæpi þarf meira til en
skarpan hugsuð með pípu í munn-
inum og stækkunargler í hendi.
Hjónaskilnaðir
Englendingur nokkur, Frederick
Oughton, hefur skrifað bók sem
heitir „Tíu pund á dag“ og þar
rekur hann sögu einkaspæjarans
eins og hún er þegar rómantísku
hulunni hefur verið svipt af henni.
Við samningu bókarinnar hefur
hann m.a. átt tal við 300 einka-
spæjara til að fræðast um kjör
þeirra.
Það kemur í ljós, að þessir
menn fást aðallega við erfðamál,
hjónaskilnaðarmál, tryggingarmál,
viðskiptamál, vemd gegn búðar-
þjófum, vernd á iðnaði gagnvart
keppinautum og ýmiss konar fjöl-
skyldumál. j
Þetta er starf sem krefst mikill- j
ar þolinmæði, nákvæmni og yfir-1
legu. Aftur á móti þarf síður á
hinni frægu innsæisgáfu að halda
sem haldið er á lofti í skáldverk-
um.
Fjárkúgun
Það er ekkert nýtt í mannkyns-
sögunni að safna upplýsingum og
gögnum og selja þau síðan. Það
er fyrst talað um njósnara þegar
í Gamla testamentinu, en Móses
gamli sendi út njósnamenn til að
athuga hvað óvinirnir væru að að-
hafast. Um allar aldir hefur sumt!
fólk lifað góðu lífi við að selja!
upplýsingar, þótt ekki væru umí
eiginlegar njósnir að ræða og erj
það bæði í sambandi við hernaðar|
málefni og stjórnmál. Og alloft
var um einkamál að ræða og þá
ósjaldan fjárkúgun.
að koma í veg fyrir óró og ó-'
ánægju á vinnustað.
Gegn verkalýðnum
Hinn heimsfrægi bandaríski
leynilögregluþjónn Pinkerton var
einmitt sérfræðingur á þessu
sviði. Þegar hann stóð á hátindi
frægðar sinnar réð hann yfir öfl-
ugu lögregluliði og miklu skrif-
stofubákni. Lögregla hans var vel
vopnuð. Ef kom til verkfalls gátu
framleiðendur og iðnrekendur
fengið leigða hjá honum lögreglu-
sveit gráa fyrir járnum til þess að
lækka rostann í verkfallsmönnum
— en allt kostaði þetta óheyrilegt
fé. En hann var ekki vandur að
meðulum og beitti hörku og
grimmd í samskiptum við verka-
menn. Það sló oft í harða brýnu
og oft urðu blóðugar orrustur milli
Pinkerton-sveitanna og hinna
fyrstu samtaka bandarísks verka-
lýðs.
Hitt er annað mál að skrifstofan
lagði bandarisku ríkislögreglunni
oft til heila flokka leynilögreglu-
manna til að vinna að því að upp-
lýsa glæpamál. Samstarf þeirra
við hina opinberu lögreglu bar oft
ríkulegan ávöxt. Þeir unnu gegn
hinu illræmda ítalska bófafélagi,
Mafiunni og einnig í stórfelldum
glæpamálum.
Einkaspæjarar raun-
veruleikans eiga líti'S
skylt viS kollega sína
í skáldsögunum
Pípa
og
stækkunargler
Tvíþætt verksviö
Einkaspæjarinn, í þeirri mynd
er við þekkjum hann í dag, varð
fyrst til um miðja síðustu öld. j
Það var ekki vegna þess að glæpir
fóru í vöxt heldur vegna sam-
keppni í iðnaði vegna vaxandi vél-
væðingar, framleiðendur vildu vita
sem gerst um aðgerðir keppinaut-1
anna. Verksvið einkaspæjarans
var tvíþætt, að safna upplýsing-
um um framleiðslu keppinautar-
ins eða komast að raun um hvað
tilboð þeirra væri hátt. Og einnig
Ólíkur Sherlock
Annars var starfssvið flestra
einkaspæjara í Ameríku og Evrópu
á þessum tíma á einhvern hátt
bundið stéttabaráttunni eða bylt-
ingarsinnuðum flokkum — eins
og þeir voru þá kallaðir. í föður-
landi Sherlocks Holmes, Englandi,
var uppgangstími einkaspæjara á
valdadögum Viktoríu drottningar.
En snillingurinn í Baker Street,
Sherlock Holmes, hefði varla heils
að þeim manni kumpánlega sem í
þá daga var talinn hæfastur einka
spæjarinn. Og raunar frábærasti
einkaleynilögreglumaðurinn í sögu
Englands.
Hann hafði hreint engan áhuga
á sígildum bóknienntum, hann lék
ekki heldur á fiðlu og hafði enga
trú á að fá sér morfínskammt til
að auka skerpu heilans þegar leit-
að var að lausn á flókinni morð-
gátu.
Nei, hann talaði óttalega götu-
mállýzku af versta tæi, hann fór
um Lundúnaborg og safnaði gögn-
um og upplýsingum á þann hátt
að pumpa þjóna og vinnukonur
og fá sér vinnu um stundarsakir
í verksmiðju. Og hann tók glas af
öli fram yfir allar aðrar lífsnautn-
ir. En hann geymdi alJar upplýs-
ingar, hversu smávægilegar sem
þær voru (þær voru reyndar marg
ar), og skráði þær umhyggjusam-
lega niður á blað og raðaði upp á
spjaldskrá. Smámsaman varð
þetta safn hans feikilegt að fyrir-
férð og þar kenndi margra grasa.
Tilviljun
Þessi maður hét Alfred Mass-
eter. Hann var uppgjafasjómaður,
hann hafði haft lifibrauð sitt af
því að hlaupa um Lundúnaborg
með skilaboð og þess konar snatt.
Hann varð leynilögreglumaður af
einskærri tilviljun.
Lögfræðingur einn hafði sent
hann dag nokkurn til víxlara með
bréf. Masseter hitti ekki á víxlar-
ann heima en bakaði sér mikla
fyrirhöfn við að reyna að ná í
hann. Þegar það heppnaðist loks-
ins, stakk víxlarinn upp á því að
hann gengi í þjónustu hans og
vildi þannig notfæra sér þá frá-
bæru hæfileika sem Masseter hafði
sýnt við að hafa uppi á honum.
í þann tíð var urmull af leyni-
félögum í Englandi. Þar voru
stjórnleysingjaklúbbar og samtök
verkamanna, verzlunarfólk mynd-
aði klúbba, þar sem takmarkið var
ekki matur eða drykkur heldur
ýmiss konar samvinna og aðstoð
á viðskiptasviðinu — eða öfugt.
Víxlarinn sem áður er getið, nafn
hans var Graecen, sá sem hafði
ráðið Masseter í þjónustu sína
hafði mikinn hug á að vita hverjir
| væru meðlimir í hinum ýmsu leyni
! félögum. Þá vitneskju gat hann
notfært sér í kauphallarbraskinu.
i Á nokkrum árum gat Masseter út-
|vegað honum umfangsmiklar upp-
1 lýsingar um starfsemi og meðlimi
allra helztu leynifélaga í Lundún-
! um.
Og þau voru mörg. Það voru írsk
ir byltingarmenn, rússneskir
flóttamenn, kaþólsk félög, ýmiss
j konar trúarleg félög og samtök,
■ flest þeirra voru haila meinlaus,
en sum þeirra græddu stórfé á
iýmsu braski.
Himalaya-félagið
Einn þeirra loddara sem komu
fram á sjónarsviðið í Englandi um
síðustu öld var Madame Helena
Petrovna Blavatsky. Hún var um
margra ára skeið eitt aðalviðfangs-
efni Masseters.
Frú Blavatsky var forystumaður
alheimssamtaka sem störfuðu á
heldur loftkenndum trúarlegum
grundvelli. Sjálf var hún ævintýra
manneskja. Þegar hún kom til
Lundúna 26 ára gömul voru sögur
1 á kreiki um það að henni hefði
tekizt á einn eða annan hátt að
laumast inn I Tíbet sem þá var
lokað land eins og nú, því var
einnig haldið á lofti að hún hefði
verið í tygjum við Garibaldi sjálf-
;an. Frú Blavatsky myndaði á
j nokkrum árum alheimssamtök sem
! hún kallaði Trans-Himalaya
bræðrafélagið. Félagið safnaði að
sér óheyrilegu fé á stuttum tíma
og þess vegna fékk Graecen snata
i sinn til að njósna um félagsmenn.
j Hann fékk áheyrn hjá frúnni og
! eftir það samtal var hann sann-
færður um að markmið hennar
væri hvorki meira né minna en að
ráða fyrir öllum heiminum. Víxl-
urunum í Lundúnum þótti þetta
fréttir í lagi.
Og á nokkrum árum hafði tekizt
að ganga af Himalaya-félaginu
! dauðu.
Sprengja í böggli
Masseter dó í Kaupmannahöfn.
Það sem hann vantaði í glæsileik
borið saman við Sherlock Holmes
hafði hann fram yfir landa sinn
í sjálfsáliti. Þess vegna kom það
eins og reiðarslag yfir hann þegar
hann fékk sekt. Einn af vinnuveit-
endum hans hafði falið honum að
fylgjast með starfsemi stjórnleys-
ingjaflokks. Masseter framkvæmdi
það á þann hátt að fá inngöngu í
jklúbbinn og starfaði með honum.
Brátt fékk fyrirliðinn svo mikið
álit og tiltrú á Masseter að hann
fól honum að sprengja pósthús í
loft upp. Masseter labbaði af stað
með sprengju í böggli en á miðri
leið kastaði hann bögglinum í
tjörn sem hann átti leið framhjá.
I Lögregluþjónn sá til hans og
kærði hann fyrir að óhreinka
vatnið. Það var of mikill hnekkir
jfyrir Masseter og hann fluttist til
jAmeríku og síðar barst hann til
Kaupmannahafnar og þar dó hann.
'i
Drottningin og
: herbergisþjónninn
Einkaspæjarar voru orðnir það
snar þáttur í ensku þjóðlífi á dög-
um Viktoríu drottningar að nokkr-
ar vel meinandi frúr fengu einka-
spæjara til að rannsaka ýmislegt
í lifnaðarháttum drottningar. Ýms
ar sögur voru á kreiki um einka-
líf hennar.
Það var haft í flimtingum að
drottningin þyifti ekki að láta
kynda upp íveruherbergi sín f Bal-
moral-kastalanum vegna þess að
tilfinningar hennar í garð herberg
isþjóns síns, John Browns, væru
nógu hlýjar til að halda á henni
hita.
Orðrómurinn fékk byr undir
báða vængi og einn daginn fékl:
einkaleynilögreglumaður að nafni
Peter Ferguson heimsókn af kven-
manni sem hann lýsti svo að hún
hefði „brennandi augu siðbótar-
mannsins og fas krossferðari'dd-
ara“. Hún kallaði sig lafði Corn-
wall og skoraði á Ferguson að
rannsaka samband drottningar og
herbergisþjónsins — í nafni sið-
ferðisins og ýmissa tiginborinna
kvenna. Ferguson komst að raun
um að nafnið var dulnefni en kon-
an hlyti þó að vera í nánum tengsl
um við hirðina. Vitaskuld varð
ekkert úr því að hann færi að
gægjast á glugga drottningar.
' 'Framhald á 13 síðu.) .
11. síðan
í
/