Tíminn - 30.05.1961, Blaðsíða 9

9
BÉ£8rÚ?
N, þrrajndaginn 30. maí 1961.
. Það er kannske of snemmt að
Báta sem eitthvað hafi sfeeð á fs-
Ifendi í sambandi við handritin. Þó
er efcki hægt að segja annað, en
iþað, sem hefur skeð, sé mikið hags
munamál, vonin um að handritin
ikomi, vonin um að fslendingum
takist að veita þeim viðtöku í
jþeirri andlegu upphafningu, sem
þetta mál á skilið, er eins og for-
sikot á alla þá þjóðernisupphafn-
ingu, sem handritin valda, hvenær
sem þau koma. Þótt svo fari að
handritin komi ekki heim í þetta
sinn, hefur þessi von þó eigi.til
einskis fæðst. Hún hefur látið þjóð
ina sjá í spegli, skyldu sína við
þessa þjóðardýrgripi, vakið hana
til umhugsunar um viðbúnað sinn
og vanbúnað í hlutverki, sem hún
hér eftir stendur undir, og verð-
ur að reynast fær um að standa
undir. Að öðrum kosti er hér gys
eitt og oflæti á ferðinni. Handrit-
unum fylgir andi og menning, og
skilji þjóðin það og reyni að nota,
vex hér hvað af öðru, andleg menn
ing þjóðarinnar og þýðing hand-
ritanna fyrir þessa menningu. En
það munu fáir treysta fslending-
um til mikilla hluta í andlegum
efnum nú á þessum tímum. Her-
setin þjóð með efnahag og^ sjálf-
stæði í helgreipum stríðsstórveld-
að ekki komi til mála annað en
þar verði handritin látin niður
koma, annar segir það, að umfram
allt verði að gæta þess, að eyða
nú ekki fé í óhófi í sambandi við
þessi handrit. En þeir, sem helzt
ættu hér að skilja mál, telja að
handritin séu bezt komin í Reykja-
vík, svo hver fornsögusnobbinn
geti leikið sér að því að handfjatla
þau eftir vild. Þessir menn virðast
gleyma staði'eyndum, að við erum
stríðsþjóð í svokölluðu kalda stríði
og eigum okkar háskóla og Ara
fróða götu í næstu grennd við flug
völl, sem tilheyrir kalda stríðinu.
Um þetta þarf ekki frekar að ræða.
lögur eru fluttar í sambandi við
stórt og mikilvægt mál á íslandi.
Vita íslendingar ekki hvað er Skál
holt? Eftir fáa áratugi verður öll
íslenzka þjóðin komin út af Jóni
biskupi Arasyni, sem, ásamt son-
um sínum, var drepinn án dóms og
laga í Skálholti af dönsku konungs
valdi, studdu af íslenzkum leppum
þess í veraldlegri og kirkjulegri
stétt. Getur það verið að íslend-
ingar geti upphafið anda sinn og
sögu í blóðpolli forföðurs síns? Á
síðustu árum hafa íslendingar lát-
ið svo, sem þeir skildu rökin fyrir
drápi Jóns Arasonar og þá um leið
það tjón, sem íslendingum varð af
rikissjóðinn. Til forstöðu fram-
kvæmdanna völdust ágætir menn,
sem ekkert vildu annað en allt hið
bezta gera, svo að staðurinn trón-
aði í sögu þjóðarinnar í öllu sínu
minningarveldi. Einhvern veginn
var nú byrjað á því að raska ró
hinna frægu framliðnu og það kom
helligrátur úr lofti, eins og þegar
Páll biskup Jónsson var grafinn
þarna á staðnum 1211. Reisa skyldi
veglega kirkju og teiknimeistar-
arnir vönduðu sig. Allir vildu sitt
bezta gera og Skálholt skyldi end-
urrísa til ævarandi fagnaðar fyrir
þjóðina. Aldrei var þó talað um af-
tökutól eða gapastokk og guð forði
SS5$S$S$S$S$$3$S$$$SS$$S$S5$$$$53$S$$S5$$S5$5$$$$S$5$$55$$$$$«$$$Í$«$Í$íÍ$$Í$SÍ$Í$$$$Í$Í$$$$$5$5$S$$$$$$$$$J
BENEDIKT GÍSLASON, frá Hofteigi:
Enn um handritin

is, er ekki líkleg til stórra and-
legra afreka. Ár eftir ár, langan
fyrirfarandi tíma, er mikið fé hef-
ur verið fyrir hendi, hefur verið
framin áníðsla á öllu andlegu lífi
tþjóðarinnar, sjá kennaralaun,
skáldastyrki, fræðimannastyrki og
flest sem viðkemur andlegu lífi
þjóðarinnar, en annað farið í öfg-
ar, eins og steinbyggingar, sem
kallaðar eru skólar.
Það er langt síðan þjóðinni hef-
ur verið gefin slík sumargjöf, eins
og þessi von, vonin um að handrit-
in komi heim, og það er heldur ó-
geðfellt verk, að vera að grína í
skýfþjkann á .þimninum, sem þess-
ari sumargjöf virðist nú þegar
fylgja, og boða það, sem vikið vár
að, lítinn hlut íslendinga í andleg
um efnum, eins og nú á síðustu
tímum og vonleysi um það að úr
rætist. Meðan þetta mái er aðeins
von, er ekki beðið boðanna um að
leita vitnisburðar, líklegra og ólík-
legra manna, um það hvað nú eig-
inlega skuli til bragðs taka á ís-
landi, ef þessi von rætist, að hand-
iitin komi heim. Einn segir, að
sér þyki svo vænt um Reykjavík,
Allir vita hvað hér er í efni, og
að við höfum tekið okkur stöðu
gegn þeirii menningarsókn, sem
öflugust hefur farið af stað í sögu
mannkynsins, hin félagslega menn
ingarsókn, sem ekkert stöðvar
nema þá heimsendir. Og þó að hér
kunni allt skaplega að fara, þá er
hásfcólinn og Ara fróða gata í
þeirri hættu, sem við verðum að
bera kvíðboða fyrir enn um sinn.
Hið þjóðminjalega^ eðli þessa hand
ritamáls, skyldur íslendinga til að
loka ekki augunuim fyrir þeirri
hættu, sem að vísu enginn veit
hv'ort hægt er að flýja með öllu.
En mestu hættuna flýjum við ís-
lendingar að sjálfsögðu. Þetta sjón
armið hefur einnig komið fram í
áðursögðum vitnisburðum, og'skrif
aði heildsali af fögru verandar of-
læti, en engum rökum, um það að
við skildum geyma handr'itin í
Skálholti. En hinn inikilsvirki og
mikilsvirti fræðimaður, Ámi Óla,
tók undir þessa tUlögu af þeim
rökum sem hér voru fram færð
um hernaðarhættuna í Reykjavík.
En það er ekki hægt að komast
hjá því að spyrja þegar slíkar til-
drápi þessa manns, því að ekki
varð það fyrr en eftir daga Jóns
Arasonar,, að íslendingar baeta skó
sína með handritum. Það er satt,
að í árdaga þjóðveldis og menning
ar, reistu íslendingar merki sín á
Þingvöllum og í Skálholti, en á
báðum þessum stöðum biðu þeir
endanlegan ósigur, og báðir stað-
irnir voru yfirgefnir eins og hverj
ir aðrir Örlygsstaðir í sögunni, og
ný sigurganga þjóðarinnar gat
ekki skeytt þeim í neinu að eðli
máls. Undir niðri vakir löngun
hjá þjóðinni til að gera eitthvað
fyrir þessa staði. Á Þingvöllum var
það bara að leggja jörðina í eyði
og alla sveitina til samlætis og ein
hver ósýnilegur andi hlær að þess-
ari dæmalausu ráðsnilld og and-
legheitum, en skrípitröll og skjald
meyjar, úr kvæði Bjarna Thorar-
ensen, prýða staðinn með sólinni,
sumar hvert. Þetta átti að vera
öðruvísi í Skálholti. Guðlegheitin
í Reykjavík tóku að sér að hressa
upp á staðinn. Skorin var upp her-
ör, fé safnað og kveðið guðsorð
fyrir peninga. Skálholtsfram-
kvæmdir hétu það og fóru ofan í
öllum frá því að hugsa illt. Teikn-
ingar fóru að birtast í blöðum
hinna guðlegu og annarra menn-
ingaráhrifamanna. Þar sást
skemmuskrokkur til messugerðar,
og átti turn að fylgja, en hann var
settur út í mó. Eg fór upp á bisk-
upss'krifstofuna og spurði hvort nú
ætti að gera algert menningartákn
um aftöku Jóns Arasonar, þarna í
Skálholti, hvort það væri meining
in að menn gengju milli turns og
kirkju, eins og kóngsmenn hefðu
áður gengið milli bols og höfuðs
á Jóni Arasyni. Eflaust hafa þeir
ekki heyrt þetta, því það þarf mik-
ið til að heyrandi maður heyri nú
á tímum. En teikningin hvarf og
nú voru góð ráð dýr, einhvern veg
inn varð turninn að vera fastur á
bólnum eftir þetta, og ekki svo
nöjið með hvar höfuðið væri nið-
ur komið á þessum skrokki. Þjóð-
in átti eitt hákirkjulegt listaverk
eftir gáfaðan listamann, Guðmund
Thorsteinsson. Þag var málverk af
Skottu þar sem hún situr klofvega
á Árbæjarkirkju í Skagafjarðardöl
um. Varla hefur þetta orðið að
beinni fyrirmynd, en andinn lætur
ekki að sér hæða. Þeir tóku tum-
inn og settu hann upp á kirkjuna
og akkúrat á þann stað sem draug-
ar setjast upp á hesta til að sliga
þá, rétt framan við lendina. Það
gerði Eyjasels-móri. Kirkjan kikn-
aði niður að aftan, en turninn í
gamalli eldhússstrompsmynd, var
látinn fá fætur niður á jörð, sitt
hvoru megin, til að varna sliginu
að fullu. Nú situr hann þarna eins
og fornaldarriddari og enn gerist
sama sagan, eins og þegar Álfur
úr Dölum reið á þingið, að öllum
sýndist hann ríða á folaldi. Og
stendur nú þarna eitt hið undar-
legasta draugahús, sem sézt hefur
í allri byggingarlistinni. En maður
er ekki kominn í Skálholt til þess
að hafa ekki viðeigandi feimni
gagnvart andanum og maður
skreiðist að kirkjudyrunum. Og
sjá! Það er búið að jafna allt við
jörðu. Kirkjugarðurinn er horfinn
og búið að gera hólmynd, þar sem
kirkjan stendur, og nú þarf maður
að fara upp tröppur, eins og Ólaf-
ur konungur helgi í draumnum,
nóttina fyrir orrustuna á Stikla-
stað. Allt gengur þetta bærilega,
og maður tekur hattinn ofan, að
gömlum og góðum guðræknsvana
frá Hofi í Vopnafirði og auk held-
ur Hofteigi. Það er ekki tiltökumál
þótt allt sé ófullgjört innan dyra,
hér gætu þó útigönguhrossin haft
það gott, ef þau gætu lært að fara
upp stigana, eins og Ólafur helgi.
Maður er kominn inn á kirkjugólf-
ið og lítur í kring um sig, og nátt-
úrulega út í gluggana, sem ætíð
færa dagsljósið dýra í hýbýli
manna og lofa guðs auga að ljóma
af náð sinni á hrjáða mannkind-
ina. En hvað sér maður? Skyldi
nokkur trúa því? Það eru hreinar
og klárar eldglæringar úr helvíti,
sem ódauður maðurinn sér í þessu
húsi í gluggastað, og svartir reyk-
taumarnir liðast eftir glóðinni í
allra handa bylgjum og teygjum.
Það er engin tilviljun, ekkert út
í bláinn, að búið er að gera vlðeig
andi minnismerki, öllum óforvar-
andis, um ósigur þjóðarinnar í
Skálholti, um dauða staðarins í
hlutverki sínu. Skálholt rís aldrei
upp í því, sínu forna hlutverki,
og það verður aldrei stungið nið-
ur fána framtíðarinnar á aftöku-
stað Jóns Arasonar og sona hans.
Kirkjusögulegur skóli gæti i'isið
þar til að iðrast misgerða og skýra
(Framhald á 15. síðu).
kastað í vagna sem fangar
óku burt, að kjallararennunni eða
áleiðis í fjöldagrafir. Herbergin
þar sem þessi aðferð var viðhöfð
eru til sýnis en rauður kað-
all er strengdur fyrir þaj- sem SS-
læknarnir vísuðu föngunum til
sætis, til merkis um að enginn
skuli stíga inn fyrir. i
Við gengum út úr þessu húsi og
fálmuðum eftir sígarettum í vösum
okkar. Báðir virtust hafa þörf fyrir
að reykja.
í einu horni girðingarinnar hef-
ur verið reist safnhús. Þar eru varð-
veittar heimildir um uppgang naz-
ismans í Þýzkalandi, valdatöku,
stríð og eyðileggingar. Þar eru
eintök af blöðum sem andfasistar
í herteknu löndunum gáfu út, þar
eru myndir af hryðjuverkum naz-
ista og úr fangabúðunum. Ein
þessara mynda sýnir SS-menn að
verki þar sem þeir eru að grafa
mann lifandi. Önnur sýnir hóp
Gyðinga sem eru hengdir í trjám.
Til hliðar á myndinni stendur
maður í einkennisbúningi storm-
sveita. Vindlingur lafir úr öðru
munnviki hans en brosir út í hitt.
Þessar myndir tóku nazistar sjálfir
og höfðu sér til gamans. Þar eni
píslartól, og í glerskáp á miðju
gólfi er dyngja af kvenhári — og
dúkur ofinn úr hári kvenna sem
var slátrað í fangabúðum. í öðrum
skáp eru skór, barnaskór, skór full-
orðinna. Nazistar létu ekki slík
veiðmæti fara forgörðum en fæt
urnir sem báru þessa skó eru aska
úr .líkbrennsluofnum. Þar má sjá
lampaskerma úr mannshúð og af-
flegnar tattóeringar en höfuð
manna eru ekki sýnd. Einn, skýr-
asti votturinn um það hugarfar
sem ríkti meðal SS-manna er þó til
sýnis þeim sem koma þarna inn.
Það er hjarta úr manni, geymt í
spíritus. í því er far eftir byssu-
kúlu. Umbúnaður hjartans er verk
SS-manna. Tveir þeirra deildu eitt
sinn um hvort unnt væri að hæfa
mann í hjartað ef hann væri á
hlaupum. Þeim kom saman um að
reyna og skipuðu fanga að taka til
fótanna, skutu hann og rifu hjart-
að úr til að ganga úr skugga um
hvort þeir hefðu hæft. Þetta varð
síðan leikur í fangabúðunum.
Áður en við fórum skoðuðum við
pyndingarklefana við innganginn.
í hverjum þeirra eru svartar töflur
með hvítri áletrun sem skýra hvað
fór fram. Einstaklinga sem vitað er
að létu lífið í klefunum er líka
getið. í einum þeirra voru fimm
Rússar myrtir á sömu nóttu. Tveir
rússneskir menn stóðu þar á gang-
inum og horfðu inn. Annars staðar
var föngum skipað að standa í
sömu s-porum næturlangt en snara
til að kyrkja þá, ef þeim fipaðist,
hékk inn um gluggann. Fótaförin
vora afmörkuð. Varðmaður sem
fór um ganginn fylgdist með því
sem gerðist í klefunum. Einn klef-
inn var notaður til hýðinga og
bekkurinn sem fanginn var spennt-
ur á og svipan eru þar enn. Innsti
klefinn var ætlaður fangaverði.
Þar er rúm, skápur, stóll og borð.
SS-búningur hangir hjá skápnum;
hakakross í rauðum borða um
; ermina. Embættishúfan með haus-.
jkúpumerkinu liggur á skápnum.
: Sagt er að einn SS-varðanna hafi
j brugðizt skyldu sinni að vaka á
i nætumar en bætt fyrir værukærð-
jina með því að velja sér fanga á
jhverju kvöldi, rota hann og troða
! líkinu undir rúmið sitt. Þá lagðist
j hann út af og svaf vært. ■
; Á leiðinni til Weimar komum við
i að minnismerkinu sem er reist við
i f jöldagrafirnar sem. nazistar mok-
iuðu líkum í þegar ofnarnir höfðu
; ekki við þeim sem flýttu fyrir hinni
í „endanlegu lausn Gyðingavanda- j
i málsihs“. Hár turn stendur þar við
! veginn. Þar er gengt upp og sér'
vítt yfir umhverfið. Fjöldagrafirn-
: ar liggja undir brekkubrún neðra. ’
Þar hallar suður í móti. 'Svæðið frá
turninum niður að gröfunum er
steinlagt og kringum hverja gröf
hlaðinn hringur. Umhverfis þenn-
an markaða reit eru steinker og
blóm en yfir grafirnar vex gras.
Bak við glerhurð í turninum liggur
þykk bók. Þar eru nöfn allra þeirra
! sem vitað er að létu líf sitt í fanga-
búðunum. Og á miðju gólfi eirplata
með greiptri mynd af iljum og
gaddavír, og einnig nöfn fangabúð-
anna en stærst þeirra allra er Aus-
witz. En neðan turnsins er högg-
mynd steypt í stein. Hún sýnir
hrjáða menn sem eru að rísa á
: fætur og horfa mót sólarupprás.
Þetta minnismerki hefur verið
' deilumál í Þýzkalandi. Þær raddir |
hafa heyrzt að Þjóðverjar ættu að
gleyma fortíðinni, og þá hefur líka
verið gagnrýnt að bera fé í slíkar
framkvæindir. Aðrir hafa verið
þeirrar skoðunar að Þjóðverjar
y lu að þora að horfast í augu við
stáðreynd nazismans, og þeir hafa
ráðið. — Sannleikurinn verður
c’ : " '■'^áðiir með því að vita ekki
um hann.
Með bví einu móti að halda vöku
sinm' o? tryrgia þ»ð nð draugur
fortíðarinnar gangi ekki aftur
verður bætt fyrir grimmdarverkin.
Á þeim vettvangi hafa Þjóðverjar
boðskap að flytja þjóðum heims -—
af sinni’ eigin reynslu. Ef sá boð-
skapur næði eyrum allra manna
svo þeir drægju þar af réttar
ályktanir, má segja að milljónirnar
sem eru skráðar í bókina í turnin-
um við Buchenwald hafi ekki látið
líf til einskis. — Því enn eru þeir
að verki: 'í áuður-Afriku, í Angóla,
í Alabama, þeir sem telja sig hafa
rétt til að sundurskilja og drepa
menn fyrir þá sök að þeir eru með
öðru hárafari og hörundslit. Og
nokkrir íslenzkir unglingar, senni-
lega með „hreinar hugsanir" hafa
dregið að hún gamlan fána sem
fyrirrennarar þeirra gengu eftir
gæsagang og labbað með hann
-suður í Fossvogskirkjugarð.
Það hafði rofað til og sólin skein
yfir borg skáldanna þegar við kom-
um þangað aftur. B.Ó.
DauSi og gaddavir.