Tíminn - 21.07.1963, Blaðsíða 6

Frá Skálholtshátíðinni 1956, er minnzt var 900 ára afmælis blskupsstólsins.
„AHgöfgastur bær
á öllu íslandi”
í dag munu hugir íslend-
inga beinast a'ö Skálholti. Sú
merka athöfn, sem þar fer
fram, rifjar upn hinn mikla
þátt, sem Skálholt á í ís-
lenzkri sögu. Ekki er sízt á-
stæða til í því tilefni aö minn
ast nokkuð fyrstu biskupanna
þar.
í fornum heimildum segir,
aö Teitur, sonur Ketilbjarnar
ins gamla að Mosfelli, hafi um
tvennt verið mikill gæfumað-
ur. „Hann var sá gæfumaður,
að hann byggði þann bæ
fyrst, er í Skálaholti heitir og
er nú allgöfgastur bær á öllu
íslandi. Sú var önnur gæfa
hans, að hann átti að syni
Gissur inn hvíta, er með
kristni kom til íslands og bjó
í Skálaholti eftir Teit, föður
sinn.“
Gissur hvíti var einn helzti
brautryðjandi kristninnar á
íslandi. Hann var annar að-
alleiðtogi kristinna manna, er
kristni var lögtekin á Alþingi.
Hann vann síðan að eflingu
kristninnar á allan hátt.
Hann átti margt mannvæn-
legra barna, en mest traust
batt hann við ísleif son sinn.
Honum „fylgdi hann utan og
seldi hann til lærlingar abba-
dísi einni“, í Herfurðu á Sax-
landi. „ísleifur kom svo til ís-
lands, að hann var prestur óg
vel læröur“. Eftir heimkom-
una settist hann að hjá föður
sínum. „Gissur hvíti lét gera
hina fyrstu kirkju i Skála-
holti og var grafinn að þeirri
kirkju, en ísleifur bjó í Skála-
holti eftir föður sinn.“
Kennarinn góði
Fyrstu áratugina eftir að
kristni var lögtekin, komu
hingað allmargir erlendir bisk
unar, er höfðu hér flestir
skamma viðdvöl, enda ekki
ætlazt til annars, þar sem
þeir voru ekki vígðir til neins
ákveðins biskupsstóls. Þeir
voru nánast sagt erindrekar
hins útlenda kirkjuvalds. ís-
lendingar undu þessu ekki vel
og vildu hafa sinn eigin bisk-
ud. Svo segir því í fornum
sögnum, að þegar „ísleifur
var fimmtugur að aldri og ís-
land hafði eigi fjarri því að
lengd kristið verið, þá var
hann beðinn til utanferðar og
valdur til biskups af allri al-
þýðu á íslandi“.Sennilega hef
ur þetta kjör farið fram á Al-
þingi. Að boði páfa, var ísleif-
ur víeður til biskuns í Brim-
um sem hinn fyrsti biskun. er
hafði ísland sem fast biskups
dæmi. Eftir heimkomuna setti
ísleifur bikupsstól sinn i Skái
holti. Það gerðist sumarið
1056.
ísleifur hlaut erfiða stöðu
sem biskup. Árferði var slæmt
mestalla biskupstíð hans.
Lausabiskupar héldu áfram
að koma til landsins og „buðu
margt linara“ en hann. ísleif-
ur hafði því „nauð mikla á
marga vegu í sínu biskups-
dómi fyrir sakir óhlýðni
manna“. Þá hafði hann jafn-
an fjárráð af skornum
skammti, því að „tilföng voru
lítil, en atsókn mikil og var af
því honum erfitt búið“. Það
styrkti hann hins vegar. a.ð
hann hafði það orð á sér að
verg, „réttlátur og rá^vandur,
gjöfull og góðgjarn“ 1 Þrátt
fyrir erfiða aðstöðu. sfyrktist
kristnin um daga hans. Það
hafði ef til vill hvað mest á-
hrif að „margir menn seldu
honum sonu sína til læringar,
og voru þeir síðan góðir kenni
menn." Frægastur þeirra varð
Jón Ögmundsson, síðar bisk-
up að Hólum. Hann gaf læri-
meistara sínum hinn fagra
vitnisburð, að hann hafi ver-
ið „manna vænstur, manna
hagastur, allra manna bezt-
ur“. Um ísleif sagði Jón einn-
ig: „Þá kemur mér hann í
hug, er ég heyri góðs manns
getið. Hann reyndi ég svo að
öllum hlutum.“
ísleifur stofnaði fyrsta skól
ann í Skálholti og virðist af
orðum Jón Ögmundssonar
hafa verið bezti kennari þar
fyrr og síðar. Hví ekki að
kenna hinn fyrirhugaða skóla
kirkjunnar þar við hann —
ísleifsskóli?
„Bæði konungur og
biskup yfir landinu”
Þegar ísleifur féll frá eftir
24 ára biskupsstjórn, settist i
sæti hans sá maður, sem
sennilega hefur verið mestur
höfðingi á íslaudi. Það var
Gissur, sonur ísleifs. Hann
var gæddur jafnt líkamlegu
atgerfi og andlegu, svo af bar,
en mest var þó vert um góð-
girni hans og réttsýni. Um
hann sagði Haraldur Sigurðs-
son Noregskonungur, að hann
væri manna „bezt til fallinn
að bera hvert tignarnafn.sem
hann hlyti“. Hann var farmað
ur um skeið og ófús að gerast
biskup, en „hann tók tign og
virðing svo mikla snemm-
endis biskupsdóms síns, að
svo vildi hver maður sitja og
standa sem hann bauð og var
rétt að segja, að hann var
bæði konungur og biskup yfir
landinu, meðan hann lifði."
Margt studdi Gissur í starfi,
auk- hinna mikhii hæfileika
hans og mannkosta. Árferði
var gott í landinu mestalla
biskupstíð hans. Hann hafði
sér til ráðuneytis tvo vitrustu
menn landsins, Sæmund prest
í Odda, „er beztur klerkur
hefur verið á íslandi“, og
Markús Skeggjason lögsögu-
mann, „en hann hefur vitr-
astur verið lögsögumanna á
íslandi annar en Skafti“.
Þessir menn báru saman ráð
sín. Með aðstoð Sæmundar og
Markúsar kom Gissur á tíund
argjaldinu, sem tryggði fjár-
hagslegan grundvöll kirkjunn
ar og gerði hana að stórauknu
valdi í landinu. Annað dæmi
um framsýni Gissurar var
það, að hann varð strax við
óskum Norðlendinga um sér-
stakan biskupsstól á Norður-
landi, þótt það skerti vald
hans .Loks var það Gissur,
sem ákvað, að Skálholt yrði
fastur biskupsstóll, og þvi til
tryggingar gaf hann stólnum
jörðina og lét byggja kirkju,
sem þá bar langt af öðrum
kirkjum landsins.
Gissur var biskup í 36 ár og
hélzt góður friður i landinu
allan þann tíma.
„Alla lét hann sína
mannkosti í vöxt
fara”
Eitt af verkum Gissurar var
það, að hann valdi eftirmann
sinn, Þorlák Runólfsson, en
tók við biskupsembættinu 32
ára gamall. Hann hafði ekki
glæsileik Gissurar i útliti, en
svo segir „er hann kom utan
lands, var svo á tekið, að lítið
mundi mannaval vera á land-
ínu og þeim sýndist hann ó-
sendilegur til slíkrar tignar.“
Hinir útlendu töldu sig þó
komast að raun um annað, er
þeir kynntust honum. Gissur
hefur bersýnilega valið eftir-
mann sinn með tilliti til þess,
að hann léti sig kirkjumál
meira varða en veraldleg mál
og líktist að því leyti ísleifi
föður hans. Þorlákur hafði
sýnt það strax á unga aldri,
að hann var „lagður til
kennimannsskapar“, lítillátur
og óafskiptasamur um mál,
sem ekki snertu verkahring
hans. „Hann hélt hinu sama
lítillæti í biskupsdómi sínum,
sem hann hafði áður haft, og
alla lét hann sina mannkosti
í vöxt fara, en engan þverra
meðan hann lifði. Hann tók
marga menn til læringar, og
urðu þeir siðar góðir kenni-
menn, og í mörgu efldi hann
kristnina á íslandi.“ Dagleg-
um háttum hans er svo lýst að
„hann söng hvern dag þriðj-
ung af psaltara seint og skyn-
samlega, en þess á milli
kenndi hann og ritaði eða las.
helgar ritningar og læknaði
ráð þeirra manna, er þess
þurftu og á hans fund kómu.
Aldrei var hann iðjulaus. Örr
var hann við aumingja ,en
kallaður féfastur af alþýðu,
og sparði þó aldrei peninga að
nauðsynjum til allra þarf-
legra hluta."
Þorlákur var biskup í 15 ár.
Mikill mannasættir
Fjórði biskupinn, sem sat
biskupsstólinn i Skálholti,
minnti meira á Gissur en Þor-
lák ,hvað ytra útlit snerti. Það
var . Magnús Einarsson, af-
komandi Halls af Síðu og lík-
ur honum um margt. Hann
var „allra manna skörulegast-
ur í öllu yfirbragði og lát-
gæði“, en þó ljúfur og lítil-
látur við alla. Hann var vel
menntaður og manna mál-
snjallastur. Hann var „ávallt
alla menn sættandi, hvar sem
hann var við mál manna
staddur og sparði þess ekki,
hvorki orð sín né auðæfi“.
Hungurvaka segir, að þegar
Magnús kom heim frá biskups
vigslu, hafi hann hraðað sér
til Alþingis. Menn deildu þá
á þinginu, en er þeir spurðu
til ferða biskups, féllu þær
deilur niður. Biskup flutti síð <
an ræðu af kirkjuhlaðinu, þar
sem hann sagði tíðindi frá
Noregi „og þótti öllum mönn-
um mikils um vert málsnilld
hans og skörungsskap. Þá
reyndist og brátt, hver ágæt-
ismaður hann var í sinu stór-
lyndi og forsjá bæði fyrir sína
hönd og annara, af þvi að
hann sparði aldrei fjárhluti ;
til, meðan hann var biskup,
að sætta þá, sem áður voru j
sundurþykkir, og^lagði það j
jafnan af sínu til, er þeirra j
var í milli, og urðu því engar i
deildir með mönnum meðan
Magnús var biskup. Hann hélt j
hinu sama lítillæti við alþýðu j
sem áður, þótt væri biskup, og j
var hann af því vinsælli en j
flestir menn aðrir.“
Magnús var ekki aðeins mik j
ill mannasættir, heldur og
mikill framkvæmdamaður. !
Hann lét stækka og fegra
Skálholtskirkju og efldi stað-
inn á annan hátt. Rétt fyrir
andlát sitt hafði hann keypt j
Vestmannaeyj ar og hugðist -
setja þar upp munkaklaustur. 1
Magnús féll frá með svip-
legum hætti eftir 14 ára bisk-
upsstjórn. Hann lét lif sitt í
húsbruna í Hítardal, er hann
var á heimleið frá Vestfjörð-
um, og með honum flestir
fylgdarmenn hans.
Stórhuga kirkju-
smiður
Fimmti biskuplnn í Skál-
holti var Klængur Þorsteins-
son, mikill höfðingi, skáld
gott, meinlætamaður og
heimsborgari í senn. Hann er
frægastur fyrir hina miklu
klrkju, sem hann lét reisa í
Skálhölti og þótti mörgum,
sem biskup reisti sér og kirkj-
unni þar hurðarás um öxl.
Sama gilti um kirkjuvígsluna,
því að henni lokinni var öll-
um, er þiggja vildu, boðið til
veizlu og sátu hana um 700
manns, og allir virðingar-
menn, er komið gátu, „voru
með stórum gjöfum á braut
leystir". Sitthvað mun þó
hafa farið í handaskolum. því
að sagnritarar fullyrða ekki
meira um velzluna en að
hún hafi verið „allvirðuleg”.
Klængur biskup hélt oft stór-
ar veizlur og var þvi vinsæll
af höfðingjum, en hann var
jafnframt örlátur við fátæka
og hafði því mikla alþýðu-
hylli. Hann var og strangur
við sjálfan sig og gekk oft ber
fættur i snjó og frostum. Ver-
aldleg mál lét hann mjög til
Framhald á 13 sí3u.
UM MENN OG MÁLEFNI
6
'■ •• .v I' t' A t ,'• ■•(• V ' )
•\i ,0'
T f M I N N, sutumdagurinu 21. júíí 1963. —