Alþýðublaðið - 08.01.1958, Side 6

6
AlþýðublaðiS
Miðvikudagur 8. janúar 1958
FYRIR röskum sex vikum
varð mér það á, að andæfa í
folaðagrein ritdómi Helga Sæm-
undssonar um Vökurím Hjart-
ar Gíslasonar Akureyri.
Mér er ljúft að játa, að þetta
tiltæki mitt átti sér nokkru
dýpra baksvið en aðeins óá-
nægju með ómaklegan sleggju-
dóm.
Eins og málið í heild lá fyrir
snerti það við hugðarefni, sem
eg hefi oft hugleitt í tómi, án
?þess að sitja við skrifborð.
Það hefur oftar en einu sinni
hvarflað að mér, að gaman væri
að leggja nokkur orð í belg um
þá strauma, sem mér virðist
kenna mest í bókmenntastarf-
semi ýmissa, er fást við ritiðju
hér á landi. Eg skal strax taka
það fram, að því fer víðs f jarri,
að hér komi frano á ritvöllinn
aðili, sem telur sig innblásinn
• leiðtoga.
Þá var mér og ekki ógeð-
,þekkt að teljast fyrst þurfa að
•bera vopn á vin minn Helga
■Sæmundsson. Það ætti að vera
nokkur trygging fyrir því, að
, vopnaviðskiptin yrðu ekki rek-
in af grófari' tegund illskeytni
•en efni standa til. Nú hefur
-,mér borizt svar Helga og skal
nú lítilsháttar um þáð fjallað
■ásamt nokkrum öðrum atriðum,
,sem snerta viðfangsefnið í
heild.
Þess er ekki að dyljast,. að í
\ svari Helga er nokkuð kænlega
.sniðgengini) sá ásteytingar-
líka að lifa, lifa til annars en
skrifa.“ Því er refsivöndur
þeirra, sem falið er það hlut-
verk að vera eins konar „mat-
mæður“ skálda og listamanna,
enn alvarlegra fyrirbæri en
ella.
Margir, einkum yngri skáld-
anna, virðast hafa þá trú, að
þeir séu að marka einhver tíma
mót með baráttu sinni fyrir
,,nýju“ tjáningarformi í ljóða-
gerð. Vissulega hefur margt ó-
skynsamlegt orð fallið á báða
bóga um þessa ,,baráttu“ bæði
frá aðdáendum og fbrdæmend-
um hennar.
En ef baksvið hins nýja tíma
í ritmennsku er það eitt „að
láta sér detta í hug eitthvað
nýtt og frumlegt og segja það
vel og persónulega“ eins og
Helgi Sæmundsson markar
sé nokkuð ný af nálinni. Jafn-
vel það haldreipi er líka alls-
endis fúið.
Hér er ekki tóm til að fara
langt út í þessa sálma en nefna
má dæmi.
Vissulega var Æri-Tobbi
brautryðjandi í nýrri tegund
íslenzkrar Ijóðagerðar, og nú
er liðin meira en hálf öld síð-
an Steingrímur Thorsteinsson
orti „minnisstæða smáljóðið"
um málarann, sem gekk út til
þess að mála.
A göngu sinni um veginn leit
hann nýútsprungna rós öðrum
megin vegarins, en þrekk hin-
um megin. Svo segir skáldið að
lokum:
„Eitthvað frumlegt, eitthvað
nýtt
á við tíðar smekkinn.
aðrir menn, börn sinnar aldar. |
Grunntónninn í túlkun þeirra
og mati á viðfangsefnum ætti
því eðlilega að vera oftast sá
ekki sé talað um ef eldri og
þroskaðri skáldin kveðja sér
hljóðs.
Að mínu viti ætti þetta að
aldarandi, sem svífur yfir vötn. vera nægileg bending til yngri
unum hverju sinni. Hið al-
kunna er svo skáldaleyfið, sem
ber í sér frelsi til að túlka með
skærari eða sterkari litum,
dýpri eða hreimfegurri tónum
viðfangsefnið, án þess að á-
stæða sé til að hnevkslast.
Einum hlut tel eg þó að skáld
in verði að gjalda varhuga við,
skáldanna til þess að stilla bet-
ur hörpuna, fremur e;i að leggj
ast í hugarvíl stutt'af sjálfum-
gleði og illsku vegna tómlætis
samtíðarinnar.
Með þessu er ég ekki að
benda neinum á að tala eins- og
hver viíl heyra, en aðeins hver
séu eðlileg og karlmannleg \dð-
en það er, að tala um og túlka brögð við mótgangi: ,,Það er
daglega viðburði á þann hátt; ekki íslenzkur siður að æpa í
að sé sem blindur dæmi lit. ' gleði og sorg.“
Slíkur ,.skáldskapur“ getur j Eg þykist nú hafa rætt nóg
aldrei hljómað í eyrum almenn í bili um þann anda, sem mér
ings nema sem fölsk symfónía virðist svífa yfir vötnum alltof
og flytjendur hennar þurfa ekki margra yngri „skáldanna“ sem
að vera lostnir furðu þótt menn sé víl og bölæði. Mér var ekki
almennt snúi baki að þvílíkum
Oddur A. Sigurjónsson:
,Þú ert að
brautina hér öðru sinni a.m.k.,
steinn, sem snart mig verst og t*® vildi eg segja, að það myndi
eg ^andæfði harðlegast. Þar a
, eg við að hann leyfir sér að
;draga þá ályktun af því einu
að Hjörtur Gíslason gefur út
miklu heldur leiða til uppeldis
andlegra krossfiska eða ígul-
kerja en andlegra vökumanna.
Minn skilningur á innihaldi
Ijóðabók, að hann sé að kveðja þessarár „b?ráttu“ er hiklaust
sér hljóðs, til þess að verða eins
konar fánaberi, sem aðrir skuli
elta, líklega í blindni.
Nú er það raunar á orði haft,
og ekki að tilefnislausu, hve
ritskýrendum tekst oft að finna |
út úr verkum, einkum löngu ’
liðinna skálda, það, sem ótrú-■
legt er að hafi fyrir skáldun- ,
um vakað, eða beinlínis getað
bærst í þeirra hugarheimum.
Hér er rætt um óbreyttan al-1
þýðumann, sem gefur út yfir-
lætislausa bók án alls auglýs-
* ingabrambolts eða rembings.
En prentsvertan er naumast
þornuð á bókinni, þegar ráðizt
er að honum af sjálfum for-
manni Menntamálaráðs íslands
fyrir það að gefa bókina út, að
því er virðist. Hér ætlar sá góði
maður að taka fullþróska mann
á kné sér og segja: „Svona átt
þú ekki að yrkja. Þú ált að
!■ henda fyrir róða arfleifð ald-
anna og yrkia eftir fyrirmynd-
um „nýja tímans“. Þetta sem
; þú ert að segja talar þú upp úr
svefni o.s.frv. og jafnvel þú ert
að verða þér til minnkunar
fyrir tiltækið“.
Vel má vera að það sé hægt
að sveigja til hlýðni við slíkar
kenningar þá, sem lítilsigldir
eru og skaplitlir. En á hinn bóg
inn eru þó til enn hér á landi,
sem betur fer, þeir, sem að
vísu „mega heyra erkibiskups
boðskap", en eru jafn einráðn-
ir í’ að halda hann að engu.
Hér er gripið á stærra máli
en því, hvað verður um álit
einnar yfirlætislausrar ljóða-
i, bókar. Hér er beinlínis reynt
að höggva á lífsrót þess meiðar
sem er tjáningarfrelsi almenn-
ings, sem eg trúi staðfastlega
að verði að vera eðlilegt bak-
svið gróandi bókmenntastarf-
■: semi og þjóðlífs, innan tak-
marka velsæmís og laga.
Þess vegna hlýtur sérhver
tilraun til þess að hneppa skáld
in, stór eða smá, í andlegar viðj
er einhverrar „regúlu“ um tján
ingarform að leiða til niður-
dreps, ef hún heppnast. Nú er
það alkunna að „skáld þurfa
sa að alltof margir hafi gert
sig of háða henni og þar með
slitið sig úr tengslum við al-
menning og þó það sem háska-
legast er slitið sig úr tengslum
við sína eigin lífsrót.
Árangurinn er svo að finna
í fullkomnu tómlæti almenn-
ings gagnvart framleiðslunni.
glatast almenningi
margt, sem athyglisvert mætti
telja, jafnvel þótt miklu þurfi
oft að moka burt af moðsalla,
til þess að komast að kjarnan-
um. Þá virðist mér- og, að sú
hliðin, sem snýr að „skáldun-
um“ sé engu síður raunaleg.
Mér þykir eðlilegt, að þeir, sem
á annað borð gefa sig að þess-.|
ari ritiðju, geri það vegna þess
að þeir þykist hafa eitthvað til
málanna að leggja, finni hjá sér
innri þörf til þess að gera aðra
hluttakendur í hugrenningum
sínum og túlkun þeirra.
En þegar almenningur snýr
baki við framleiðslunni, orkar
það á „skáldið“ sem vanþakk-
læti og breikkar enn bilið milli
þess og lesandans.
Mér virðist að þessi fram-
vinda hafi í alltof mörgum til-
fellum þau áhrif, að „skáldið“
fyllist bölmæði, jafnvel lítils-
virðingu á öðrum en sjálfum
sér og sínum líkum.
Mig grunar, að til séu þeir,
sem ekki eru ófáanlegir til þess
að jafna sér við ýmsa eldri tíð-
ar snillinga, sem vissulega hafa
TILEFNI greinar þessarar er ritdómur um
ljóðabókina Vökurím eftir Hjört Gíslason
og skrif, sem út af honum spunnust, en hér
kemur Oddur A. Sigurjónsson víða við og
ræðir málin ýtarlegar en áður hafði verið
gert. Grein hans hefur því miður beðið alL-
lengi birtingar vegna jólaannríkisins, enda
samin í lok nóvembermánaðar. Er ekki ó-
sennilegt, að enn verði einhver blaðaskrif
um sjónarmið þau, sem hér valda skoðana-
mun eða deilum.
tilburðum. Þetta er því harðari
i krafa sem mér virðist yngri
„skáldin“ yfirleitt vilja vera
raunsæ.
En svo bezt er raunsæi, að
það sé ekki aðeins raunasæþþ.e.
túlkun rauna þeirra og þreng-
inga, sem bölmóðir- hugarórar
einir blása þeim í brjóst.
Menn geta vitanlega skipzt
flokka um hver sé hinn gullni
I meðalvegur hér, hver eftir sínu
geðslagi.
Hins þarf enginn að ganga
dulinn, að yngri kynslóðin kóp-
alin og stríðfötuð og í nota-
legri og glæsilegri húsakynn-
vel ljóst, enda ekki útskýrt af
Helga, hvort það var það, sem
hann saknaði hjá Hirti Gísla-
syni, en grunur minn er sá, að
það hafi þó ekki verið nema
öðrum þræði, Eg þykist ekki
geta komizt hjá að minnast
nokkrum orðum á formið, sem
ekki er síður en hitt einkenni
„nýja tímans“. r
■ íslenzk alþýða er frá- örófi
jyömþví að gera nokkuð Skaip-
an greinarmun Ijóðs og óburíd-
ins máls. Þarflaust er að fára
langt út í hugleiðingar um brag
reglur. En eg hygg, að einn og
ekki veigaminnsti þátturinn í
því, hve almenningi er afar ó-
giarnt til að fallast á þann fram
slátt „skáldanna", sem iðka þá
tegund ritiðju, að skrifa órím-
uð ljóð og kalla svo, að fólk
getir ekki samrýmt framleiðsl-
una við skilning sinn á-hugták-
inu ljóð..
Að vísu gat almenningur -og
getur enn brosað með hinum
gamansama klerki, sem hét því
að skíra brúna meri Vakra-
Skjóna, ef kostir væru sviplík-
ir.og hjá hinum fallna gæðingi.
Fólk var því ekki óvant af hon-
um, að hann henti gaman 'að
breyskleika sínum og kunni
því ekki illa.
Á hinn bóginn vita og þeir,
sem nokkuð að ráði eru kunnug
ir íslenzkri persónusögu, aðJ á
ýmsum öldum hafa verið uþpi
menn, sem töldu sig vera skáld
og nefndu framleiðslu sína ljóð.
Má að vísu kalla þá boðbera
eða fánasveina þessa forms, en
um flesta þá gilti svipað 'og
„yngri skáldin" sem hafa gerzt
spdrgöhgumenn þeirra. Því >'er
þó ekki að neita, að ekki virð-
ist vera um framfarir að ratíða
í þessari iðju, enda stendur
Oddur A. Sigurjónsson
Minna rósblóm mat hann frítt
málaði svo þrekkinn.“
Sannarlega má vel vera að
málarinn hafi málað kúkinn
„vel og persónulega“. Um hitt
geta verið skiptar skoðanir,
hvort hann hafi auðgað mikið
íslenzka fagurfræði þar með.
Eg læt þetta nægja um frum
oft verið misskildir af samtíð j legheit baráttunnar og til hvers
sinni. Jafnvel er mér ekki grun hún geti leitt, aðeins þetta í
laust um, að til sé það að „skáld viðbót. Hylling „ungu skáld-
ið“ dragi þá ályktun af tómlæt- anna“ á þessum fána Helga
inu, að þar sem t.d. Jónas Hall- I Sæmundssonar er ekkert nýtt
grímsson var á sínum tíma mis- i heldur bara gömul uppsuða af
skilinn af samtíð sinni og Jón- | gömlum hérabeinum. Það sé
as er og var snillingur, það sé fjarri mér að gera þá kröfu til
líka misskilið og því hljóti það
að vera snillingur líka!
Þetta heyrir að vísu undir
slæmar rökvillur, en hvað má
almenningur líka oft halda um
framslátt þeirra og þó einkum
skáldanna, eldri eða yngri, að
viðfangsefni þeirra séu þau
ein, að túlka hið fagra, sem gleð
ur auga og eyra, en mér skilst
það jafnfjarri sanni, að snúa
sér eingöngu eða mestmegnis
dóma klíkunnar um já jólabræð að hinu Ijóta, óblíða og mót-
uma?
Því fer víðs fjarri að baráttan
fyrir því að vera „frumlegur“
dræga.
Eg skal reyna að glevma því
ekki, að eðlilega eru skáld, sem
að tjá líf sitt eða lífsviðhorf
sera hrakhólagöngu eina í
eymda- og táradal.
Því er heldur ekki að neita,
að mörgum gleymist, að al-
menningur er ekki neinn ný-
græðingur í mati á því hvað er
lífvænlegt og hvað ekki. Eg
benti á að hér er þjóð, sem bygg
ir á aldagamalli bókvísi í fyrri
grein minni, og þótt menn séu
lítt ginnkeyptir fyrir almenn-
um umræðum opinberlega, rask
ar það ekki því að næg dóm-
greind er fyrir hendi til þess
að vega og meta tjáninguna
með formi. Sé sú skoðun fyrir
hendi, að þögn fólksins þýði
það eitt, að það hafi ekkert til
málánna að leggja, eða sé sam-
mála hinum raddháu aðdáend-
um „nýja tímans“, er mál að
endurskoða þá hugmynd. Við-
brögð almennings eru eða ættu
að vera nægilega skýr, með því
að neita að kaupa og lesa „skáld
verkin“ jafnhliða því sem
kynstur af misjöfnum dægur-
ritum eru keypt og lesin, að
hlutfallið .milli þess, sem fólk
lærir af framleiðslunni nú :og'
lærði þá, ekki sérlega vel fyrir
um en nokkru sinni fyrr, fram- j Þá nýju. Til bar og það, 'að
leiðir ekki hreina tóna með því framleiðslan áður var þó stuðl-
uð.
Eg skal viðurkenna, að mér
hefur gengið snöggt um befur
að læra þessi „eldri“ atómljóð,
en hin yngri og er ekki ófús á
að birta hér tvær „vísur“, sém
fljóta í svipinn ofan.á í minni
mínu, svona til samanburðar.
Hér er hin alkunna vísa Eiríks
Ólsens: Þú ert að spinna á þýzk
Lán rokk/ þér það illa gengur./
Ekki snýst hann ærið oft/ út í
Sikiley hann rær.
Hér er önnur ókunnari: Öldu
prix um hólmasker/ ára prix-
um krunkum. Nökkva prixurn
Nikulás/ Nikulás prixum prix-
um.
Slík „kvæði“ voru ekki óal-
geng og mátu flestir sem fregn-
ir af tvíhöfðuðum kálfum eða
ferhvrndum hrútum, nema
hvað sjaldhæfni áhrærði.
Nú má það vera ádeilulaust
af mér, hvert form menn velja
sér til að túlka hugrenningar
sínar. Á hinu furðar mig ekki
sem einn af fjöldanum, alinn
Framhald á'8. síðu.