Morgunblaðið - 29.03.1947, Blaðsíða 7

Laugardagur 29. piars ,1947
M D R Gf U> N[B|L 4 £1IÐ ,
Ð
B. A ISLANDI.
JEG hefi nú fram' til þessa.
dvalið við þróun lýðræðisins,
ytra forms þess og innri hug-
sjóna, á fyrri tímum meðal
annara þjóða.
Væri nú fróðlegt að skygnast
í eigin barm og athuga viðhorf • ui-iægningu var þingið haldið I einnig feld niður kosningar-
þessara mála hjer á landi. j tvö sígustu árin í Reykjavík, en | rjettarskilyrðin um kyn og
Við íslendingar tölum uiji ekki á Þingvöllum, 1799 og
lýðveldistímabilið, þjóðveldis- isoo, en þá lagt niður.
eða lýðríkistímabilið frá 930, er Þannig var þá komið hjer,
allsherjarríki var grundvallað þegar ig. öldin hjelt innreið
með stofnun Alþingis á Þing- 1 sjna meg þeim umbrotum og
ÞROUN ÞESS, FORM
Eftir Jóhann Hafstein
völlum og fram til 1262, er Is-
lendingar gerðu Gamla sátt-
mála við Hákon Noregskonung.
Ríkti lýðræði hjer á lýðrík-
istímanum?
Hjer var ehginn einvaldur,
sem er andstaða lýðræðis. Hjer
rjeði ekki ríkjum fárra manna
ráð, eða þröng klíka. Hjer var
þing. Það er einkenni lýðræðis.
En á þessu þingi rjeðu höfð-
ingjar úr hverjum fjórðungi,
goðarnir, sem ekki voru kosnir
til þingmennsku, því að goðorð
gengu að erfðum, kaupum og
sölum. Ytra formið er ekki upp
fylling lýðræðis, raunveruleg
sjálfstjórn fólksins. Þó ber það
einkenni lýðræðisins, þar sem
eru þingin, Alþingi og svo fjórð
ungsþingin og stjórnvaldið er
ekki hjá einum eða fáum, held-
ur samkomu manna úr öllum
landshlutum.
Innra forminu er einnig ábóta
vant. Ekki jafnrjetti þegnanna,
en forrjettindi bundin við ætt-
ir, auð og stjettir. Þrælahald
þróun lýðræðisins, er henni
fylgdi um það er lauk.
Við höfum áður sjeð, hvern-
ig frelsishugsjónin, krafan um
pólitískt frelsi, hlutdeild fólks-
ins í stjórn ríkjanna, og þjóð-
ernishreyfingin, ruddu sjer til
rúms í æ ríkari mæli í álfurini.
Endurvakningin kemur einn-
ig til Islands þó áð hægt miði.
Með tilskipun 8. mars 1843,
er Alþingi endurreist og kemur
í fyrsta sinn saman á ný 1845.
Það er enginn vafi á því, að
áhrifa frá umheiminum gætir
í þessum ráðagerðum, og senni-
lega rekur þjóðernisvakningin
hjer heima meira á eftir en hug
sjónir um persónufrelsi og jafn
rjetti þegnanna.
Hið nýja þing hefir aðeins
láðgjafaratkvæði um lagasetn-
inguna og skipun þess er einn-
ig mjög í ósamræmi við kröfur
lýðræðisins um hlutdeild fólks
ins almennt í stjórn landsins.
Þjóðkjörnir þingmenn voru
20, en konungur áskildi sjer
stöður manna, útsvarsgreiðslur
eða lærdómspróf. Þá fyrst fer
því að mega tala um nokkurn-
veginn almennan kosningar-
rjett.
Og það er ekki fyrr en eftir
fullveldisviðurkenninguna ’ 18,
að ytri kröfum lýðræðsins um
fullkomið löggjafarþing, kosið
með almennum kosningarrjetti,
er fullnægt.
Sjáum við af þessu, að þró-
unin hefir verið hægfara hjer
á landi, og þyrfti því raunar
engan á því að furða, þótt við
höfum ei enn náð þeim tökum
í meðferð og framkvæmd lýð-
ræðisins, er verða þarf.
III. FORM OG HUGSJÓNIR
| LÝÐRÆÐISINS:
j Jeg hefi nú aðallega dvalið
við þróunarsögú lýðræðisins
fram til þess.
Er rjett að skilgreina nánar
en í upphafi var gert sjálft hug
takið lýðræði, hvað í því felst.
Jeg hefi áður tvígreint hug-
takið í form og hugsjón: Ytri
búning og innviði, þ. e.a.s.,,
hvernig lýðræðið er framkvæmt
og hverjar eru hugsjónir þess.
Skal fyrst vikið að því fyrra.
aratriði lýðræðisins, færast
þrep af þrepi í betra og betra
horf. Jeg nefndi t. d. þingin,
— umboðsstjórn fólksins, —
sem voru ófullkomin og lítils-
mégandi í fyrstu, en efldust að
völdum og virðingu. — Eins
mætti nefna kosningarrjettinn.
HUGSJONIR
Takmarkaður og ófullkominn
áður, en almennur og frjáJs
síðar.
Jeg skal nú rekja þá helstu
þætti í ytri þjóðfjelagslegri
stjórnskipan, sem helst ein-
kenna lýðræðið fram til þessa
og hefir verið ætlað það hlut-
verk að tryggja framkvæmd
þess? eða raunveruleika hug-
sjónanna, ef svo mætti segja.
(Frh.).
Tvær stefnur
tíðkaðist. Þó er frelsishugsjón rjett til að riefna 6 þingmenn, A. FRAMKVÆMD LÝÐRÆÐ-
rík í þjóðlífinu og persónulegt
frjálsræði haft í hávegum.
Við sjáurn^ að þetta skipulag
var ekki lýðræði. Ekki heldur
andstaða þess. Ef til vill getum’ nokkuð til allra stjetta,
við sagt, að það hafi verið vísir ] höfðu veitingu konungs
til lýðræðis, ekki ómerkilegur, stiftyfirvalda fyrir embætti,
sem kallaðir voru konungkjörn-
ir þingmenn.
Kosningarrjett höfðu aðeins
karlmenn í bændatölu, er guldu
eða
eða
miðað við þann tíma, sem um er
að ræða.
Jeg sleppi því svo að hug-
leiða frekar um þetta efni eftir
að landið gekk Noregskonungi
á hönd. Og eftir að einveldi
Danakonungs komst hjer í al-
gleyming í framkvæmd, þarf
ekki að sök að spyrja.
En hvert hefir þá orðið hlut-
skifti okkar á síðari öldum?
Alþingi hjelt lengi áfram
störfum og stjórn, eftir að kon-
ungar tóku hjer við völdum,
að meira eða minna leyti í sam-
vinnu við þá.
En vegur þess þvarr — og
það hröðum skrefum eftir að
einvaldskonungar tóku völd í
Danmörku á 17. öld.
Og svo fór, að störf þess voru
aðallega dómstörfin, en löggjaf-
í ÍSLENSKUM stjórnmálum
er raunverulega aðeins um
tvær stefnur að ræða, þó að
flokkarnir sjeu fjórir. Annars-
vegar er frjálslynd stefna, sem
vinnur að markvissum umbót-
um í þjóðfjelaginu á lýræðis-
grundvelli og hinsvegar hafta-
stefna kommúnista og fylgi-
fiska þeirra í Alþýðuflokknum
og Framsóknarflokknum. Hjer
er um mjög andstæðar lífsskoð
anir að ræða. Fyrnefnda stefn-
an, sjálfstæðisstefnan, byggir
kenningar sínar á frelsi ein-
staklingsins. Hún lítur svo á,
að hagsæld einstaklinganna og
velsæld þjóðfjelagsins í heil'd
hljóti óumflýjanlega að fara
saman, m. ör o. til þess að þjóð-
fjelaginu vegni vel, verði af-
koma þjóðfjelagsþegnanna að
vera góð. Þess vegna leggur
ISINS: hún meiri aherslu á að láta
Hvernig er lýðræðið fram- S'kjör þeirra, sem við erfiðustu
kvæmt, eða hvernig er það aðstæðurnar búa, heldur en
„form eða fyrirkomulag þjóð- rýra afkomu sæmilegra stæðra
f jelagslegrar stjórnarskipunar, I manna. Hjer er hún algerlega
eða höfðu lærdómspróf frá há-
skóla Kaupmannahafnar eða
embættispróf frá presfaskólan-
um, enda ekki annara hjú, eða
þeir voru kaupstaðarborgarar
eða tómthúsmenn, ér guldu að
minnsta kosti 4 eða 6 r.d. árlega
fyrir kosningu til sVeitar sinn-
ar. Aldurskilyrði var 25 ár. (Að
vísu nokkur þessara skilyrða
tilkominn á tímabilinu frá 1843
—1857).
Þannig var þessu háttað þar
til fyrirmæli stjórnarskrárinnar
5. jan. 1874, komu í gildi.
Alþingi fekk þá löggjafar-
vald með konungi í svokölluð-
um „sjermálum“ landsins.
Kosningarrjettarskilyrðin voru
enn svipuð.
Það er fyrst 1915 sem kon-
ungkjörnir þingmenn hverfa úr
sögunni, en í staðinn koma
sem grúndvallast á sjálfstjórn
fólksins.“
Nú fyrfti ekki að vera úti-
lokað; að lýðræðið birtist okk-
ur í þessum ytri skilningi i fleiri
myndum, og eins mætti ræða
það, hvernig það ætti að vera
að þessu leyti til að ná tilgangi
sínum, sem er raunveruleg
framkvæmd hugsjóna þess.
Jeg mun takmarka mig við að
ræða meginatriði þess, hvernig
lýðræðið er og hefir verið fram
kvæmt.
En jeg vil strax vekja áthyg'li
á því, að menn verða að gera
sjer -fyllilega Ijóst, að klaufa-
legar aðferðir til þess að fram-
kvæma hugsjónir lýðræðisins
eru ekki dómur um það sjálft,
heldur aðeins vottur um van-
þroskað ytra form. Og ætti
þetta að skiljast best með hlið-
sjón af þeirri þróunarsögu, er
rakin hefir verið, þar sem við
arstarfsemi engin. í mestu nið- landskjörnir þingmenn.Þá voru sjáum formið, eða framkvæmd-
á öndverðum meiði við rauð-
skjóttu hersinguna, sem vúl
draga allan almenning niður á
flatneskju eymdar og volæðis,
til þess að hann geti síður veitt
ofsóknum ríkisvaldsins mót-
spyrnu. En sú stefna vinnur að
því að koma á þjóðskipulagi.
sem nefnt hefir verið á íslensku
alræði öreiganna og að sögn
helstu leiðtoga kommúnista það
fullkomnasta lýðræði, sem hægt
er að hugsa sjer. En í fram-
kvæmd hefir það reynst þann-
ig, að fámenn klíka valdasjúkra
lýðskrumara hefir hrifsað til
sín völdin og drottnar svo í
skjóli lögregluvalds yfir lífi og
limum varnarlausra borgara. er
eiga allt sitt komið undir náð
og miskunn ríkisvaldsins.
Rauðliðarnir segjast vera á-
kaflega miklir framfaramenn
og ásaka Sjálfstæðismenn fyr-
ir íhaldssemi og afturhald. En
þeir virðast leggja harla ein-
kennilegan skilning í orðið
framfaramaður^ því að komm-
únistar eru t. d. svo gersam-
lega staðnaðir upp í hundrað
ára gömlum kennisetningum,
að frá þeim verður þeim ekki
þokað um hænufet, þrátt fyrir
það, að ein af aðalgrundvallar-
kenningum þeirra er eitt hið
helsta slag orð um langan ald-
ur, að hið frjálsa framtak ein-
staklinganna hljóti að leiða til
þess: „að þeir ríku verði rík-
ari og þeir fátæku fátækari",
hafi algerlega brugðist.
Kvað Framsóknarflokkinn
snertir, þá hefir hann starfað
nokkra áratugi og virðist hann,
ef svo mætti að orði kamast,
hafa elst aítur á bak. Það er
að segja, því eldri sen^ flokk-
urinn verður, þeim mun aftur-
haldssamari hefir stefna hans
orðið. En það er svo erfitt að
standa í stað og úr því að hann
bar ekki gæfu til þess að fram-
kvæma upphaflega stefnuskrá
sína, sem segja má ,að hafi ver-
ið frjálslynd, þá er ekki nema
eðlilegt, að honum hafi miðað
aftur á bak. Enda hefir forustu
lið hans bæði fyrr og þó sjer-
staklega upp á síðkastið hugs-
að meira um flokkshagsmuni
en hag alþj. Gegn þessum aft-
urhaldssömu ;,framfaramönn-
um“ berst Sjálfstæðisflokkur-
inn. Við sjálfstæðismenn getum
kinnroðalaust játað, að við sje
um að vissu leyti íhaldsmenn.
Við viljum halda mörgum
gömlum kenningum í heiðri og
viljum alls ekki hafna þeim
bara vegna þess ,að þær sjeu
gamlar. Við gleypum hinsvegar
ekki við hvaða nýjungum sem
er, sem berast hingað til lands,
heldur reynum við að prófa þær
og vinna svo þær úr, sem geta
orðið landi og þjóð að gagni.
Við viljum engar byltingar,
heldur láta þróunina vera í
Framh. á bls. 12