Morgunblaðið - 30.10.1947, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 30. okt. 1947
MORGUN BLAÐIÐ
9
UMSJÓNARMAÐUR ÞJÓÐMINJA í 40 ÁR
Matthías Þórðarson
sjötugur
Matthías Þórðarson í skrifstofu sinni í Þjóðminiasafninu.
-— JÁ. Fyrir okkur embættis-
menn ríkisins er það merkis-
afmæli, þegar við verðum sjö-
tugir, síðan lögin um aldurstak
mark embættismaima gengu í
gildi, sagði MattMas Þórðarson,
er jeg hitti hann í fyrradag. En
hann á sjötugsafmælí í dag.
Sumir kunna að vera glaðir
yfir því, að fá frí, hugsaði jeg
með sjálfum mjer, en sagði ekki
neitt. En Matthías Þórðarson,
þjóðminjavörður, er áreiðanlega
ekki í þeirra tölu. Enda er hann
svo nátengdur þeirri stofnun,
sem hann hefur helgað krafta
sína í 40 ár, að öllum almenn-
ingi finnst Matthías og Þjóð-
minjasafnið fyrir löngu vera orð
ið eitt og hið sama. Safnið vera
hann og hann sterkur þáttur í
safninu.
En jeg ætla ekki að fara út í
neinar bollaleggingar, heldur
skýra frá því, sem okkur fór á
milli.
Hver var stofnandi safnsins?
— Mjer hefur alltaf fundist,
að þú munir hafa ákveðið á
unga aldri að gerast fornminja-
vörður. Var ekki svo?
— Nei — ónei. Það er svo
margt í lífi mínu, sem gerst hef-
ur, án þess, að verið hafi af á-
settu ráði. Nærri því eins og
braut mín hafi verið ákveðin,
áður en jeg fæddíst- og því öld-
ungis án þess að minar eigin
fyrirætlanir hafi þar komið til
greina.
Það er byrjað með því að sr.
Helgi Sigurðsson verður til þess
að skíra mig, upphafsmaður
Forngripasafnsins, sem hafði
verið stofnað á Matthíasar-
messu.
■— En Sigurður Guðmundsson.
Kallar þú hann ekki höfund
stof nunarinnar ?
— Sr. Helgi gaf frumgjöfina,
sem safninu barst. En annars
geta menn karpað um það óend-
anlega, hver sje hinn rjetti faðir
safnsins. Um það stóð mikil
orrahríð á milli ísafoldar og
Þjóðólfs, þegar þeim kom sem
verst saman, Birni Jónssyni og
Hannesi Þorsteinssyni.
— Og hver sigraði í deilu
þeirri ?
— Jeg held þeím báðum hafi
þókt þeir bera sigur af hólmi.
Og þá er vel.
En sagan er þessi. Sr. Helgi
hafði safnað nokkrum forngrip-
um, sem flestir voru frá 17. og
18. öld. Jón Arnason bókavörð-
ur skrifaði stiftsyfirvöldun-
um brjef, og skýrði frá að Helgi
gæfi alla þessa muni sína
til safns, verði það stofnað. —
Þessu boði var tekið með þökk-
um, og vísir til safns við það
tryggður.
Um sama leyti fundust hinir
merku gripir í dys hjá Baldurs-
heimi í Mývatnssveit. Og þegar
frjettist um haugfund þenna,
þá skrifar Sigurður Guðmunds-
son, málari, grein um stofnun
forngripasafns. En Jón Sigurðs-
son frá Gautlöndum kemur með
forngripina úr Baldursheims-
dysinn hingað suður svo
snemraá, að þeir verða fyrstu
„númerin"
skrásettir á undan gripunum,
sem sr. Helgi gaf.
Annars skiftir þettsl að sjálf-
sögðu nauðalitlu máH. Verra' ið,
var það, að þegar sr. Helgi
hafði safnað mörgum góðum
gripum seinna og býður þá
safninu til kaups, að þá er þeim
hafnað.
„Nýlendu“-sýningin í Höfn.
— En hvernig atvikaðist það
að þú gerðist forstöðumaður
Forngripasafnsins ?
— Það var langur aðdragandi
og margskonar tilviljanir.
—• Þú hefur þá ekki siglt í
þeim erindum, að undirbúa þig
undir það starf, að loknu
stúdentsprófi ?
— Ekki alveg. Jeg var eigin-
laga óráðinn í því, hvað jeg ætti
að taka mjer fyrir hendur, er
jeg fór heiman til Hafnar. Þetta
var sumarið 1898. Þá datt mjer
í hug, að vöntun væri á full-
komnari orðabók er. þeim, er þá
voru til yíir ísl. mál. Þá var til
orða'oók Fritzners og „Supple-
ment“ Jóns Þorkelssonar. Þegar
út kom, tók jeg að lesa tungu-
mál, með norrænu sem aðalfag,
en sjergrein mín varð nokkru
síðar scgustaðalýsing íslands.
Studdist þar við lýsing Kaa-
lunds.
Jeg var erlendis að mestu
levíi allt frá því jeg sigldi 1898
og til ársins 1906, en var hjer
heima 1902—3, m.a. til þess ac
rannsaka fornminjar í Borgar-
firði og víðar.
Aðalorsök þess, að jeg kom að
safninu, var „Skrælingjasýning-
in“, er við kölluðum svo og hald
in var í Tivoli í Höfn sumaric
1905.
Sú saga er í stuttu máli þann
'g:
Þegar aldamóta-sýningin
mikla var haldin í París, áric
1900, var safnað ýmsum gripum
hjeðan í íslenska sýningardeild
Það mun hafa verið Daniel höf-
uðsmaður Bruun, sem hefði for
göngu að gripasöfnun þessari.
Hann ferðaðist hjer um á þeim
árum. Þar var lika grænlensk
deild.
Svo er það á öndverðu ári
1905, að hin framtakssama skáld
kona í Danmörku, frú Emma
Gad, gengst fyrir því, að haldin
verði sýnir.g í Tivoli um sumar-
sem Danir kölluðu ,,Ný-
lendusýningu“.Þar áttu að vera
deildir frá öllum ,,nýlendum“
Dana eða ,,Bilande“, eins og það
stundum var kallað þá, eða hjá-
lendum.
Emma Gad fjekk fjölmenna
nefnd manna í lið með sjer, og
Lovísu þáv. krónprinsessu,
konu Friðriks, síðar konungs,
VIII., til að vera vernadara sýn
ingarinnar.Ennfremur haíði frú
Gad íengið frú Helgu Vídalín
til þess að lána á sýningu þessa
það safn merkra kirkjugripa og
annara íslenskra muna, sem þau
hjónin, Jón Vídalín og hún höfðu
safnað hjer á landi á undanförn-
um árum.
Mjer leist ekki á þetta. Jeg
þóttist sjá að undirbúningurinn
undir þessa íslensku sýningu
yrði alltof stuttur og ófullkom-
inn, hætt yrði við að sýningin
myndi verða ómynd.
Jafnvel gæti farið svo, að
einokunarverslunin grænlenska
gæti komið upp að sumu leyti
ásjálegri afurðasýningu en hin
ísl. yrði. Ógeðfeldast af öllu var
sumum það, að ísland skyldi
vera sett þarna á bekk með ný-
’endum Danmerkur.
Jeg reis því öndverður gegn
sýningu þessari fyrir hönd ís-
lands. Nærri allir íslenskir
st'dentar í Höfn og hjer heima
snerust gegn þátttöku ís-
lendinga í sýningunni og mót-
mæltu því kröftuglega, að við
íslendingar kæmum nálægt sýn-
ngunni. — Forstöoukonurnar,
Emma Gad og Helga Vídalín.
vildu fá mig til þess að vera í
forstöðunefndinni. En jeg af-
agði það með öllu.
Sýningin var haldin, hvað
sem við Islendingar sögðum, og
)ráu fyrir mótmæli íslenskra
)!aða. Þórarinn Tulinius, stór-
kauprnaður og útgerðarmaður,
'af skála unclir hina íslensku
rýningarmuni. ITonum gekk
bó ekki annað en gott til. Plann
vildi grípa tækifæri, til þess að
sýna þarna íslenskar aíurðir,
og gefa gestum, er sýninguna
sæju, hugmynd um "ramfarir
Islands. Hann ljet sig engu
skifta, í hvaða fjelagsskap við
vorum.
Grein um verndun fornminja.
Sýningarmál þetta varð til
þess, að jeg skrifaði grein í
Skírni um verndun fornminja
og gamalla kirkjugripa. Sýndi
jeg þar fram á, að fullkomin
þörf væri á því, að sett yrðu
lög, þar sem réistar væru skorð
ur við því, að einstakir menn
gerðu það að gamni sínu, að
safna kirkjugripum og flytja þá
úr landi.
Stúdentafjelagið í Höfn sendi
Alþingi einnig áskorun um að
sinna málinu. Þá var Hannes
Hafstein ráðherra. Alþingi fól
stjórninni að undirbúa slíka lög-
gjöf, sem jeg hafði bent á í grein
minni, og fjekk Hafstein mig til
þess að semja frumvarp til
slíkra laga. Annað frumvarp var
Finnur próf. Jónsson beðinn
að gera, en Björn Olsen gerði
síðan, er á þing kom, breyting-
ar á frumvarpinu. Þetta gerð-
ist. á þinginu 1907.
Þá vár jeg kominn heim. Þá
vair Jón Jakobsson forstöðu-
maður Forngripasafnsins; hafði
það sem aukastarf. Ekki um
annað að ræða, því að launin
fyrir það voru kr. 60 á mánuði,
ef jeg man rjett. Jeg annaðist
að mestu leyti um safnið fyrir
hann frá 1. febrúar 1907. Um
haustið 1906 andaðist Hallgrím-
ur Melsted landsbókavörður, og
tók þá Jón við því starfi. En
jeg var settur fornminjavörð-
ur 1. jan. 1908. Það embætti
var stofnað samkv. nýju lög-
unum. En lögin hlutu staðfest-
ingu á aldarafmæli Jónasar
Hallgrímssonar. Það þótti mjer
merkileg tilviljun, því svo
mikinn áhuga hafði Jónas fyr-
ir fornminjum, einkum rúna-
steinum.
Forstöðumenn.
— Var Jón Jakobsson lengi
umsjónarmaður safnsins?
— Já, hann hafði það starf
á hendi rúm 11 ár. A undan
honum hafði Pálmi Pálsson haft
umsjónina, en það var ekki
nema stutt, frá miðju ári 1892
til haustsins 1896. Hann hætti,
, er hann varð fastur kennari við
Latínuskólann.
— Hann hefur tekið við af
Sigurði Vigfússyni, og þar á
undan var Sigurður málari?
— Nei. Sigurður málari var
í rauninni aldrei forstöðumað-
ur safnsins. Það var Jón Árna-
son bókavörður, cn Sigurður
var honum til aðstoðar, og ann-
aðist ^afnið af lífi og sál, alt til
^æviloka.
Hjónaskilnaður bjargaði grip-
wnum heim.
Fyrsta sumarið, sem jeg vann
við sáfnið, gerðust þau gleði-
! tíðindi, að Vidalínssafnið kom
heim, eða mikið af því.
— Hvernig atvikaðist það?
— Þau skildu hjónin, frú
Helga og Jón konsúll. En Jón
gerði það að skilyrði, til þess
að konan fengi skilnaðinn, að
hún gæfi sitt samþykki til þess,
að safnið yrði alt gefið Forn-
gripasafninu. Hún hafði, að
sögn, ætlað þjóðminjasafni
Dana gripina. — Hún
íjellst nú á þetta, nema nvað
hún áskyldi sjer rjett til þess
að hafa surna af gripunum í
sínum vörslum á meðan hún
lifði. Sumt, sem eftir var í
fyrstu hjá henni, sendi hún
nokkru síðar, en hið síðasta kom
heim árið 1930, að henni lát-
inni.
Jeg man ekki til, að jeg hafi
verið öllu Ijettari í spori, en
þegar jeg var að bera Vídalíns-
gripina upp í safnið, er þá var
uppi á lofti í Landsbankahús-
inu.
Sýningartími: 20 mínútur.
Safnið hafði þar tvær góðar
stofur á miðhæðinni, og efsta
loftið. En af því að vörðurinn
var ekki nema einn, en safnið
þannig í þrennu lagi og ekki
opið nema eina klukkustund í
einu, þá var ekki hægt að hafa
hverja stofu opna nema 20
mínútur í hvert sinn. Að þeim
tíma liðnum, varð að reka alla
gestina út og í næstu deild. Jeg
man eftir því, að Meulenberg
prestur í Landakoti kvaðst hafa
orðið forviða á því eitt sinn, er
jeg hefði vísað sjer á dyr á til-
settum tima, þegar hann kom á
safnið með einhverjum útlend-
ingi. En er jeg sagði honum frá
því, hvernig á þessu hefði stað-
ið, sá hann þegar, hvernig i
öllu lá, og urðum við síðar góð-
ir. vinir
— Hvar var safnið áður , er»
það kom í bankann?
— Það var á suðausturloftinu
í Alþingishúsinu.
— Þar hefir ekki verið' mikið
húsrúm til þeirra nota.
— Jæja. Þar fór betur um
safnið, en á meðan það var á
dómkirkjuloftinu. En þar var
það geymt fyrstu tvo áratug-
ina.
Skáldskapargáfa Hafsteins.
— Mikil viðbrigði hafa þatJ
verið að komast með það í nú-
verandi húsakynni frá bankan-
um?
— Það þótti í mikið ráðist,
að byggja Safnahúsið í þá daga.
— Hvernig komst það í
kring?
— Það yar alt saman skálct-.
skapargáfu Hannesar Hafstein
að þakka. Hann hreif þing-
mennina með sjer, að sam-
þykkja þá stórbygging.
— Var gert ráð fyrir að Forn
gripasafnið, eins og það hjet þá,
vrði ekki nema stuttan tíma i
Safnahúsinu?
— Jeg flutti saínið þangað
rjett fyrir árslokin 1908 og kom
því þar fyrir á fyrstu mánuðum
ársins 1909. Það tók mig eina
4 mánuði að raða því.
Safnið var ekki stærra en það
þá, að hægt var að raða öllum
mununum upp í hinum nýju
húsakynnum. En ekki leið á
löngu, uns húsrúmið var orðiö
altof lítið. Það var ekkert bein-
línis talað um, hve lengi safnið
ætti að vera þarna á loftihu.
En yfir útidyrum hússins var
letrað „Landsbókasafnið“, af
því að svo mun haía verið ráð
fyrir gert, að hin söfnin fengju
annað húsrúm, er stunair liðu.
Þróun safnsins.
— Getur þú gerf þjer í hug-
arlund, hve vöxtur safnsins hef-
ir orðið mikill í þinni tíð, þessi
40 ár, sem þú hefir veitt safn-
inu forstöðu?
Framh. .á bls. 11.
á hinu nýja safni, <