Morgunblaðið - 08.09.1948, Side 6

f E
MORGVNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 8. sept. 1948.
P. V. C. Kolka:
LÍFSVANGUR OG LEIKHÚSVIÐHORF
SAGA læknisfræðinnar er saga
stórra. afreka og hárra hug-
sjóna, en einnig saga mannlegr-
ar fávísi, sem hjelt á lofti bábilj-
um, streittist gegn nýjum og
gömlum sannindum og leiddi
þjáningar og dauða yfir hundr-
uð þúsunda þeirra, sem hælis
leituðu hjá læknunum. Verstu
andst£"ðingar allra framfara í
læknisfræði voru QÍt og einatt
sjálíbi -gingslegir læknisfræði-
prófessorar, sem vissu ekki jafn-
langt nefi sínu nema á þröngu
sviði sjerþekkingar, en kölluðu
allt það blekkingu, sem lá utar
og ofar þeirra mjög takmarkaða
sjóndeiidarhring.
Parísarháskólinn hefur lengi
notið mikils álits, en læknadeild
hans stóð öldum saman gegn
öllum nýjum sjónarmiðum inn-
an læknis'ræðinnar. Þar var
lengi vel aðeins lögð stund á
lyflækningar og allir skurðlækn
ar voru af prófessorunum tald-
ir til skottulækna. Þeir börðust
t. d. gegn Ambroise Paré, sem
naut þess fyrst og fremst, að
hann hafði hyili konungs vegna
afreka sinna sem herlæknir, en
Paré var brautryðjandi í skurð-
lækningum síðai i alda og þó yf-
irlætislaus maðrr, sem hafði
þetta að orðtaki: „Eg batt um
sár mannsins, en Guð- læknaði
hann.“
Á síðustu öld, þegar farið var
að tíðka líkskurð , við alla há-
skóla, ljetu. hundruð þúsunda
sængurkvenna lííið úr barns-
farasótt vegna þess að prófessor
arnir og lærisveinar þeirra báru
banvæna sýkla úr líkhúsunum
inn i fæðingarstofuí nar. Skáld-
ið’ OliVer Wendell Holmes, sem
sjálfur var prófessor í líffæra-
fráeði, benti fyrstur manna á
þessa hættu, en var óðar kveð-
inh í kútinn af prófessor Meigs,
sehi þá var frægasti fæðingar-
laðknir i Ameríku og einnig
rjeðst með ofstopa á Simpson,
er fyrstur notaði deyfingu við
barnsbui’ð. Semrnelweiss, sem
barðist í Evrópu hetjubaráttu
gegn fjöldamorðunum á fæðing-
arstofnunum, var flæmdur frá
embætti sínu af prófessorunum
í Vínarborg og ofsóttur af þeim
til dauðadags. Þá má geta þess,
að Pasteur varo að heyja all-
harða baráttu við ýmsa vísinda-
menn síns tíma áður en honum
tókst að afsanna kenningu
þeirra um sjálfgetnaðinn. Inn í
þá deilu fljettuðust mismunandi
trúarskoðanii', því að Pasteur
var hákaþólskur og trúði því,
að Guð heíði skapað lífið í önd-
verðu, en andstæðingum hans
fannst það vísintíaleg nauðsvn
að trúa því, að líí gæti kviknað
af sjálfu sjer.
Syndaregistui prófessora í
læknisfræoi er langt, en til við-
bótar skal aðeins minnst á Pett-
enkoíer, sem var á sínum tíma
frægasti prófessor Þýskalands í
héilbrigöisfræði og dó ekki fyrr
en eftir síðustu aldamót. Hann
barðist á móti kenningum Koc-hs
í farsóttafræði og var svo sann-
færður um, að þær væru blekk-
ing ein, að han áh-vænan skamt
af kólerusýklum, sem nægt
hefðu til að drepa heila hersveit.
Honum varð ekki meint af, því
að það þarf meira en nokkrar
Grein um bók próf. Níeís Dunga
miljónir af kólerusýklum til að
vinna bug á sjervitrum prófess-
Ol'.
Jeg naut sem ungur stúdent
handleiðslu ágætra kennara,
sem jeg minnist með ást og virð
ingu meðan jeg lifi. Það situr
því illa á mjer að lasta læknis-
fræðiprófessora, enda er það
ekki tilgangur þessa greinar-
korns, heldur sá að sýna, að ef
litið er nógu einhliða á feril
læknisfræðinnai, þá má skrifa
stórt níðrit um lælcnastjettina og
forustumenn hennar á ýmsum
öldum. í slíkum anda og af
þeirri sanngirni er nýútkomin
bók prófessors Dungals um kirkj
una og starfsmenn hennar á liðn
um öldum. Áður en þessi bók
kom út, var hún auglýst af jafn-
mikilli frekju og klámritin hjer
um árið og nýlega hefur verið
borið á hana mikið loft af einum
virðulegasta nýguðfræðingi
landsins, sem vill gera prófessor
Dungal að heiðursdoktor í guð-
fræði og meðritstjóra að hirðis-
brjefum biskupsins framvegis.
Jeg get fallist á að eftirláta guð-
fræðideild Háskólans það að
gera Dungal að heiðursdoktor,
því engin læknadeild sæmir
hann þeim titli fyrir þessa bók,
nema þá ef vera skyldi fyrir
austan járntjaldið. Þar kann það
að þykja góð vísindi, að páfinn
hafi verið ráðgjafi Hitlers og að
Páll postuli hafi staðið á sama
stigi andlegrar heilbrigði og
Biblíu-Siggi Sigvaldason. Um
slík kirkjusöguleg efni treysti
jeg mjer ekki að deila við dokt-
ora í guðfræði, en jeg þykist
kunna nokkur skil á menningar-
sögu yfirleitt og sögu læknis-
fræðinnar sjer í lagi og skal fara
nokkrum orðum um bókina frá
þeirri hlið.
Prófessor Dungal er merki-
lega rómantískur í söguskoðun
sinni og má ef til vill sjá í því
sálfræðilega uppbót manns, sem
hefur hversdagslega þann ó-
rómantiska starfa að fara inn-
an í dauða skrokka.. Forhöldin
er að hans dómi sú mikla gull-
öld læknisfræðinnar, sem leið
undir lok vegna andstöðu kirkj-
unnar við líkskurð. Hippokrates
var fyrirmynd allra lækna í sið-
f æði, hafði glöggt auga fyrir
ýmsum sjúkdómseinkennum og
gi di heilnæmra lifnaðarhátta,
en likskurðarmaður var hann
ek'ci nje aðrir frægir læknar í
Gr. kklandi og Róm. Alexandría
var eini staðurinn, þar sem feng-
ist var við þá rannsóknagrein,
enda höfðu Egyptar öldum sam-
an fengist við smurningu líka.
Þó er það talið, að eftir daga
Herophilusar og Erasistratusar,
sem báðir lifðu 250—300 árum
fyrir I ristsburð, hafi mjög fljót-
lega dofnað yfir slíkum rann-
sóknum við hellenistiska skól-
ann og bær hafi fyrir löngu ver-
ið hættar, er kristin trú kom til
sögunna.’. Niðurlæging læknis-
fræðinnaar á fyrstu 1000 árun-
um eftir Krist var vitanlega að
kenna mcnningarhruninu, sem
varð, er ,viltir og menningar-
snauðir þjóðflokkar lögðu Róma
ríkið í rústir, en allan þann tíma
var kirkjan svo að segja eina
menningarstofnun Vesturlanda,
eins og hver sæmilega menntað-
ur maður veit og viðurkennir.
Hinn heilagi Benedikt af Nursia,
einn af mestu menningarfröm-
uðum allra alda, fyrirskipaði
reglubræðrum sínum að annast
sjúka menn og í Benedikts-
klaustrunum voru geymdar leif-
arnar af læknisfræði fornaldar-
innar, lesnar og stundaðar, enda
urðu sum þeirra fræg fyrir þá
sök, t. d. klaustrin í Bobbio, St.
Gallen, Reichenau og Fulda. Á
gömlum grunnmyndum af
klaustrinu í St. Gallen sjest m.
a. ájerstök sjúkradeild og sjer-
stakur læknisbústaður. Ýmislegt
getur bent til þess, að lækning-
ar hafi eitthvað verið stundaðar
'í elsta og merkasta klaustri ís-
lands, á Þingeyrum. A. m. k. tel-
ur Sigurðarregistur þrenn bað-
áhöld meðal eigna þess.
Jeg skal leyfa mjer að birta
hjer orðrjettan kafla úr bókinni
Great Doctors eftir Sigerist áð-
ur prófessor í Leipzig, en síðar
forstjóra læknasögustofnunar-
innar við hinn fræga John Hop-
kinc háskóla:
„Hið mikla nytjastarf kirkj-
unnar var það, að hún tók ekki
aðeins að sjer umönnun sjúkra
j manna, en hjelt einnig um myrk
| ar miðaldir við þeim neista
I læknavísinda, sem hægt var að
l kveikja við nýja elda, þegar fyll
,ing tímans var komin.“
Konstantínus frá Afríku þýddi
þau læknisfræðirit fornaldarinn
ar, sem geymst höfðu meðal
Araba, og fór það verk fram í
höfuðklaustri Benediktsreglunn-
ar á Cassínóf jalli, en varð seinna
undirstaða að frægð háskólans
í Salerno,- sem vaxið hafði upp
í skjóli erkibiskupsstólsins þar.
| Aðrir hás.kólar miðaldanna urðu
‘ einnig tibfyrir tilstuðlan kirkj-
unnar, sefn mjög sneinma á öld-
um fyrirskipaði skólahald á
biskupsstðlunum. Eitt af því,
sem gerði gæfumuninn milli
menningar Vesturlanda og stóru
Asíuveldánna, var það, að kirkj-
an stóð eins og klettur úr haf-
inu, þegar konungsriki liðu und-
ir lok, og hún fylgdi í stórum
dráttum sínum erfðavenjum og
fastri stefnu í menningarmálum,
en var ekki háð duttlungum ó-
menntaðra veraldlegra harð-
stjóra. Með stofnun spítala og
háskóla skapaði hún grundvall-
arskilyrðin fyrir allri framþró-
un læknisfræðinnar og má því
með sanni kallast fóstra hennar,
þótt hún væri alloft ráðrík og
tiltektasöm gagnvart þessu
barni sínu, eins og fóstrur eru
ekki ósjaldan.
Þá má geta þess, að nú á tím-
um hafa fyrstu merkisberar
læknisfræðinnar í ýmsum lönd-
um verið trúboðar, allt frá Da-
vid Livingstone til trúboðalækna
síðustu ára.
sá siður að tólga hold af bein-
urn þeirra konunga og stórhöfð-
ingja, sem íjeliu í Austurlönd-
um, sjóða síðan beinin og senda
þau til heimkyrsna hins látna til
greftrunai. Hið fræga páfabrjef
Bonifaciusai VIII. frá árinu
1300 bannaði þennan ósið með
öllu, en tók svo almennt til orða,
að þaö vai oft skilið sem bann
gegn líkskurði í rannsóknaskyni.
Um slíkan tiigang brjefsins var
þó ekki að læða af þeirri ein-
földu ástæðu, að slíkur líkskurð
ur þekktist þá alls ekki, enda
var það oft og tíðurn ekki túlk-
að svo, þótt prófessor Dungal,
vilji svo vera láta. Líkskurður
var í lok miðalda hvergi stund-
aður jafnmikið eins og á Italíu,
í nágrenni sjálfs páfastólsins.
Vesakus, sem kallaður hefur
verið faðir líffærafræðinnar,
lauk hinni stóru, myndskreyttu
líffærafræði sinni þegar hann
var 27 ára gamall og sýnir það
eitt, að ekki hefur þá verið hörg
ull á líkum til rannsókna. Hann
hrökklaðist frá Padua, ekki
vegna ofsókna kirkjunnar, held-
ur vegna öfundar og f jandskap-
ar hinna læknaprófessoranna og
gerðisi hirðlæknir hjá sjálfum
Filippusi II. Spánarkonungi sern
hingað til hefur verið talinn
sæmilega kaþólskur. Við háskól-
ann í Bologne, í sjálfu Páfa-
ríkinu, var líkskurður um tíma
í slíkri tísku, að ýmsir kirkju-
höfðingjar mæltu svo fyrir, að
lík þeirra skyldu verða krufin.
Þar voru jafnvel konur prófess-
orar í læknisfræði og sýnir það
meira frjálslyndi gagnvart þeim
en sjálf 19. öldin gat státað af.
Malpighi, einn ágætasti vísinda-
maður allra alda, faðir vefja-
fræðinnar og fósturfræðinnar,
var svo ofsóttur af öðrum lækn-
isfræðiprófessorum í Bologna,
að tveir þeirra brutust inn í hús
hans með flokk ribbalda og
mölvuðu rannsóknartæki hans,
en þá var það sjálfur páfinn,
sem bauð honum til sín og gerði
hann að hirðlækni sínum. Allt
þetta sýnir og sannar, að það er
blátt áfrarn söguleg fölsun að
halda því fram, að kirkjan hafi
á öllum öldum barist gegn fram-
förum í vísindum og læknisfræði
sjer í lagi.
Sumir af kirkjunnar mönnum
hafa verið langt á undan samtíð
sinni í vísindalegri hugsun og
framsýni og skulu þó aðeins
nefnd tvö dæmi. Á miðöldum
var því trúað, að sár grjeri bet-
ur, ef í þau kæmi gröftur. Þessu
var andmælt af Hugo frá Lucca
og syni hans, Theodoric í Cervia
sem var rithöfundur, skurð-
læknir og kaþólskur biskup. —
Þeir gerðu einnig þær fyrstu
tilraunir með deyfingu við hand
læknisaðgerðir og voru því í
báðum þessum efnum 5—600
árum á undan tímanum. — Hitt
dæmið er frá síðustu öld, er
Mendel, sem var ábóti í Bene-
diktsklaustri, gerði sínar grund-
vallandi rannsóknir á sviði erfða
fræðinnar.
Á krossferðatímunum hófst Kirkjan er orðin gömul stofn-
un, enda hefur hún átt sínar
öígastefnur og hnignunartíma-
bil. Hún ofsótti stundum ágæta
visindamenn, eins og Galilei og
Bruno, en hvernig hefði farið
fyrir þeim Bruno, sem fyrir
nokkrum árum hefði opinber-
lega afneitað í Þýskalandi kyn-
þáttakenningum nasismans, eða
þeim Galilei, sem nú á tímum
hjeldi því fram í Rússlandi, að
efnishyggjudialektik væri ekki
vísindaleg? Maður getur ekki
með neinni sanngirni heimtað
meira umburðariyndi eða frjáls-
lyndi af 17. ö dinni en þeirri 20.
Glæpamenn liafa stundum
verið í háum stöðum innan kirkj
unnar og jafnvel setið á páfa-
stóli. En hvað á að segja um
skipulagðar hungrunartilraun-
ir, framkvæmdar af læknum í
fangabúðum nútímans ? Rýra
þær nokkuð heiður þeirra ágætu
lækna, sem vörpuðu Ijóma á
þýsk vísindi fyrir og um síð-
ustu aldamót?
Það er dálítið broslegt að sjá
sprenglærðan prófessor spreyta
sig á þvi árið 1948 að afsanna
það, að heimurinn hafi verið
skapaður á 6 sinnum 24 klukku-
stundum. Það minnir um of á
hetjulega baráttu Don Quixote
við vindmyllurnar. Þetta verður
þó skiljanlegra þegar þess er
gætt, að meginefni bókar Dun-
gals mun vera þýðing á bók eft-
ir Dickson White, sem kom út
í Ameríku fyrir meira en 50 ár-
um síðan. Þá gat það verið tíma
bært að gefa slíkt rit út, en varla
nú, því að nú skoða allir sæmi-
lega menntaðir menn margt af
því ýmist skáldskap eða tákn-
ræna túlkun sannleikans, sem
þá var trúað bókstaflega, og á
það jafnt við um presta og vís-
indamenn. Þá trúðu t. d. flestir
vísindamenn bókstaflega þeirri
skýringu Darwins á uppruna
tegunda, að afbrigði breyttust í
nýjar tegundir vegna mismun-
andi sigursældar í baráttunni
fyrir tilverunni. Nú er þetta
skoðuð sem bábilja af flestum
liffræðingum. Þessi trúarjátning
fjekk fyrsta áfallið við stökk-
breytingarannsóknir De Vries,
sem bókstafstrúaðir Darwinist-
ar börðust gegn í upphafi. —
Háckel var líka á sínum tíma
mest metinn allra líffræðinga á
meginlandi Evrópu og var einn
hinn hatramasti andstæðingur
kirkju og trúarbragða, en plasti-
dulu-kenning hans var bábilja
og blekking, sem var kollvarpað
af frumrannsóknum síðari tíma.
Þegar öllu er á botninn hvolft,
vara það Mendel, kaþólski ábót-
inn, sem lagði traustasta grund-
völlinn undir líffræðirannsóknir
síðustu áratuga og skal jeg leyfa
mjer að benda hjer á ummæli
Nordenskjölds úr hinni stóru
bók hans, The History of Bio-
logy:
„Ef við berum þessar kenn-
ingar Darwins um erfðir og kyn
blöndun saman við rannsóknir
Mendels, sem gerðar voru um
sama leyti, þá dregst enski nátt-
úrufræðingurinn langt aftur úr
.... hjá honum var um að ræða
víðflöktandi heilabrot, en hjá
Frh. á bls. 15.