Morgunblaðið - 27.08.1955, Síða 9

Laugardagur 27. ágúst 1955
MORGUNBLAÐIB
1
Dag Strömbáck ritar um IMjálu-útgáfu
ÞEGAR Heidenstam ortí kvaeSi
það, sem hefur meir en nokkUð
annað kynnt okkur Svíum einn
fallegasta kafla Njáis sögu, fór j
hann mjög frjálslega með efni I
sögunnar. „Mín braut er ekki gat- '
án heiman frá“ í Dikter 1895 eru j
Ljóðaljóð átthagaástarinnar. |
Gunnari á Hlíðarenda er lýst
sem einmana manni og yfirgefn-
um, „án vina og ættar nú á með-
al fjenda,/því lengi sveimað um
hann, yggld á brún/hafði öfund
lævís, skuggi frægðarinnar". —
Þetta hefur orðið hiutskipti hans,
og beygður og gráhærður bíður
hann á Alþingi dóms sins ,,að
sigla í útlegð eða dræpur lifa“.
Síðan heldur skáldið áfram
frásögn sinni á bæ Gunnars, Hlið-
arenda, og segir þar frá atburð-
um, sem eru mjög áhrifamiklir
og menn sjá Ijóslifandi fyrir sér.
Heimilið er á stund brottfarar-
innar svo eyðilegt, tómlegt og
líflaust, mynd af hnignun og ör-
væntingu. í þögulli eftirvænt-
ingu bíður Gunnar eftir lausnar-
orði, ekki frá Kolskeggi, bróður
sínum, sem á að vera með honum
í ferðinni og talar með hjartnæm-
um orðum bæði um dýrð þá, sem
bíður þeirra erlendis, og eins um
hina áköfu þrá til ættaróðalsins,
sem stöðugt hlýtur að fylgja hon-
um, heldur frá vitrum, gömlum
húskarli, sem liggur í kör og skelf
ur og hefur ætíð áður verið hon-
um hollur ráðgjafi, þegar vanda
hefur borið að höndum. En gamli
maðurinn segir ekkert. Hann
bendir aðeins í áttina til græna
túnsins fyrir utan bæinn, þar
sem féð er á beit. Og Gunnar,
sem skömmu áður hafði strokið
með hendinni hið vota gras túns-
ins, áður en tekið var á móti hon-
um á eigin heimili sínu með hinni
miklu þögn og tómleika, hann
horfir einnig yfir hin grænu tún
og ljósu sléttur, þegar hann er á
förum að heiman, og það er þessi
sýn, sem veldur þvi, að hann á-
kveður að fara hvergi:
„Hann mælti lágt:
— Svo fögur finnst mér hlíðin,
að fegri en nú ég aldrei hana sá.
Míns bleika akurs bíður
skurðartiðin.
Mín braut er ekki gatan
heiman frá“. 1)
Það er ekki mikið af Njáls
sögu í þessu kvæði, en þeim mun
meira af frjálsu ímyndunarafli,
sem vígir og þreytir með töfra-
staf skáldskaparins. Þó er sjálf
heimildin sótt í hið fræga svar
sögunnar, sem er eitt af hinum
fáu í íslenzkum fornbókmennt-
um, þar sem fram kemur tilfinn-
ing fyrir fegurð náttúrunnar: —
„Fögur er hliðin, svo að mér hef-
ur hún aldrei jafnfögur sýnzt,
bleikir akrar og slegin tún, og
mun ég ríða heim aftur og fara
hvergi“.
Gunnar segir þessi orð, er
hann hefur samkvæmt sögunni
þegar haldið að heiman og er
kominn fram að Markarfljóti og
hefur stokkið úr söðlinum, þar
sem hesturinn drap fæti. Honum
verður litið upp til hlíðarinnar,
sér bæ sinn og eignir þar uppi í
hinni fögru hlíð. Það er við þessa
sjón, sem hann mælir þessi orð
við bróður sinn og ferðafélaga.
Af hinum gamla húskarli. af
hinu tómlega heimili og af hinni
stórbrotnu mynd, sem skáldið
dregur upp, þar sem Gunnar er
úti á túni og tekur í hönd konu
sinni og snýr hægt inn í bæinn
aftur við hlið hennar, er hann
hefur ákveðið að fara hvergi, —
af þessu öllu sést ekkert í sög-
unni.
Samt ber kvæðið í einstökum
atriðum svip af sögunní, hvort
sem það er beint frá sögunni
eða frá lýsingum um líf manna
á íslandi á þjóðveldisöld. Hjalm-
ar Alving hefur bent á þetta í á-
|H |i“ 0 n 0 sóknir á staðnum geti staðfest
dr. tinars Ul. Sveinssonar
Grundvöllur, sem allar framhalds-
rannsóknir verða reistar á
1) Það, sem tekið er úr kvæði
Heidenstams, er hér bírt í þýð-
ingu Magnúsar Ásgeirssonar.sbr.
Skírni 1937, 46.—51. bls.
HÉR í BLAÐINU birtist 12. maí s. 1. grein um Njáls sögu
og hina nýju útgáfu Einars Ól. Sveinssonar prófessors
á henni eítir enskan mann.
Frændur vorir á Norðurlöndum bafa einnig ritað um
þessa nýju Njáluútgáfu, og þykir blaðinu tilhlýðilegt að
birta hér i þýðingu grein eftir víðkunnan sænskan fræði-
mann og Íslandsvín, Dag Strömback, prófessor í Uppsölum.
Kom grein þessi út i Svenska Dagbladet 16. janúar s. 1.
Strömbáck prófessor var hér á ferð fyrir tveimur ár-
um og ritaði siðan mjög skemmtilegar og þarfar hugleið-
ingar um þá ferð sína. Birtust þær hér í blaðinu 16. október
1953, eins og einhverja lesendur kann að reka minni til.
gætri grein um kvæðið 1926, og
ummæli hans um það, að skáldið
„hafi fengið hugmyndir frá sög-
unni jafnvel þar, sem hann hafi
farið mjög frjálslega með efni“,
virðast rétt. Jafnvel slíkt smáat-
riði sem „hinn gerzki hattur",
sem kemur fyrir í hinni lifandi
lýsingu þinghaldsins í upphafi
kvæðisins, á sína samsvörun í
sögunni, þótt í allt öðru sambandi
sé. Lýsing þingsins hjá Heiden-
stam ber annars merki þess að
hafa orðið fyrir áhrifum frá
Nordiskt forntidsliv eftir A. U.
Baáth.
Það gæti verið nógu fróðlegt
að fylgjast með afstöðu skáldsins
til sögunnar og benda bæði á það,
sem er eins, og það, sem vantar
eða er á annan veg í kvæðinu,
og athuga yfirleitt, hvernig hug-
myndarflugi listamanns og skálds
er háttað. En að þessu leyti er
næstum sama vandamál í sögunni
sjálfri, því að lita verður á sög-
una sem skáldverk. Er það hlut-
verk rannsóknanna að gera ná-
kvæma grein fyrir því, hvernig
höfundur sögunnar hefur unnið
og hvaða heimildir hann hefur
stuðzt við. Meðal hinna íslenzku
ættarsagna frá 13. öld, þar sem
höfunda er ekki getið, er varla
nokkur, sem bendir jafneindreg-
ið til ákveðins höfundar, sögu-
skálds, og Njáls saga. í þessari
miklu sögu, þar sem kemur fram
sægur persóna og mikið er um
atburði og alls kyns flókin vanda-
mál, kemur fljótlega í ljós, að
allir þræðir eru í hendi eins
manns, sem hugsar meira um að
vera skáld en annálsritari. Ásetn-
ingur hans er að semja heilsteypt-
an sjónleik og hefja gamlar
byggða- og ættarsagnir upp í
hæðir listarinnar.
Þessi höfundur, sem hefur sam-
ið verk sitt í lok 13 aldar, hefur
getað stuðzt við gott söguefni.
í sveitunum milli Heklu og sjáv-
ar á sunnanverðu íslandi gerð-
ust tveir harmleikir, annar í lok
10. aldar, en hinn í upphafi 11.
aldar. Hinn fyrri af þessum sögu-
legu atburðum var, þegar sóttur
var heim vaskleikamaður einn í
sveitinni, Gunnar á Hlíðarenda,
og hann veginn. Síðari atburður-
inn var enn stórfelldara hefndar-
verk, þar sem brennd var inni
heil fjölskylda á bæ niður við
ströndina. Bóndinn á bænum hét
Njáll (keltneskt nafn, sem fyrst
var skrifað og borið fram á ís-
lenzku Níall). Sá, er var fyrir
flokki þeim, sem reið að bænum
! og stóð fyrir brennunni, hét
I Flosi. Var hann frá Svínafelli í
Öræfum. Einum monni, sem Kári
hét, tókst að sleppa úr hinu brenn
andi húsi, þótt þess væri gætt á
alla vegu, og það varð hann, sem
hefndi brennunnar miskunnar-
laust. Það er þetta og nokkru
I meira, sem lesa má úr öðrum
| heimildum en Njáls sögu og eru
' óháðar henni, um þessa afdrifa-
Dag Strömbáck.
ríku atburði á Suðurlandi l&ust
eftir árið 1000.
Umfram allt er það Landnáma-
bók, en elztu hlutar hennar eru
frá fyrra hluta 12. aldar, sem
staðfestir, að ýmsir mestu at-
burðir sögunnar hafi raunveru-
lega gerzt. En jafnvel drótt-
kvæði og aðrar heimildir mæla
með því, að sagan sé reist á sögu-
legum grundvelli. Þess vegna er
engin ástæða til að draga í efa,
að Njáll sé sannsöguleg persóna.
En það að fastákveða, að hann
hafi verið eins og sagan lýsir
honum, er jafntilgangslaust og
það að dæma Skúla jarl eftir frá-
sögn Ibsens eða Hinrik IV. eftir
lýsingu Shakespeares.
Snorri Sturluson setur í Eddu
sína (sem er að öllum líkindum
samin skömmu eftir 1220) vísu,
sem Njáll á að hafa ort. Þessi vísa
sýnir, að Njáll hefur einhvern
tímann verið í förum milli landa
og eins verið vandlátt skáld með
smekk fyrir vönduðu orðfæri. í
sögunni kemur ekkert fram af
þessu um Njál. í þessu sambandi
er gaman að minnast þess, að
sænskur rithöfundur, er þekkir
ísland vel, Anna Z. Osterman,
hefur fyrir nokkrum árum reynt
að tengja Völuspá byggðum
Njáls sögu með því að lifa sig
nókvæmlega inn í kvæðið. Hún
hefur hugsað sér, að skáldið, sem
er bak við þetta dularfulla Eddu-
kvæði, hafi verið Njáll, maður,
sem er alinn upp í heiðni, en er á
gamals aldri, — ef við megum
treysta sögunni — mjög trúr hin-
um nýja sið.
Um langt skeið hafa málfræð-
ingar, bókmenntafræðingar og
réttarsögufræðingar haft áhuga
á Njáls sögu, enda hafa myndazt
mjög álitlegar bókmenntir um-
hverfis hana síðustu sjötiu árin.
En það er raunverulega fyrst síð-
ustu áratugi, sem fram hefur
komið nýr og árangursríkur
skilningur á sögunni. Menn hafa
tekið að líta á hana sem heil-
;stéypt rithöfundarverk, en ekki
Sem samsteypu tveggja sérskil-
inna sagna, þar sem skotið væri
inn á viðeigandi stöðum arfsögn-
um úr öðrum heimildum. Sá, sem
fyrst og fremst á heiðminn af
þessu, er Einar Ól. Sveinsson,
prófessor við Háskóla íslands í
Reykjavík. Einar Ólafur, sem var
lærisveinn Finns Jónssonar og
Sigurðar Nordals í málfræði og
bókmenntasögu, tók snemma að ,
rannsaka og beita gagnrýni við
Njáls sögu eða Njálu, eins og ís-
lendingar nefndu hana síðar. —
Umfram allt var það hin nýja
skoðun Sigurðar Nordals um
uppruna íslendinga sagna. sem
hvatti hann til þessa. í doktors-
ritgerð sinni 1933 heppnaðist E.
Ó. S. að gera ljós ýmis vandamát
um heimildir sögunnar og urr
leið ná allföstum tökum á spurn-
ingunni um höfund hennar.
Þegar E. Ó. S. hafði fjallað um
aðrar ættarsögur, — en hann hef-
ur gefið út og skýrt margar hinna
fremstu íslendinga sagna —,
sneri hann sér aftur að Njálu eft-
ir 1940. Á stríðsárunum sendi
hann frá sér á íslenzku nýja bók
um söguna (1943), þar sem hann
hugleiðir á mjög frjálslegan og
persónulegan hátt uppruna sög-
unnar, sérkenni hennar og lífs-
skoðun. Er það rannsókn, sem
gerð er af mikilli vizku og sál-
fræðilegri djúpskyggni, en því
miður er hún óaðgengileg öRum
þorra manna utan íslands. Næstu
ár á eftir vann E. Ó. S. af ke.ppi
við tímafrekt, en nauðsynlegt
verk, en það var athugun og ná-
kvæmur samanburður á bandrit-
um sögunnar. Menn geta fyrst
ímyndað sér, hversu víðtækt
þetta starf er, þegar þeim er
sagt, að til séu milli 50 og 60
handrit af þessari stærstu ís-
lendinga sögu, hin elztu frá því
um 1300. Þessi nákvæma athug-
un handritanna, — sem gerð hef-
ur verið grein fyrir í sérstöku
riti á ensku (1953) —, var nauð-
synleg vegna þess hlutverks, er
E. Ó. S. hafði einu sinni tekið að
sér, en það var að gefa út endur-
skoðaðan texta allrar sögunnar.
Hafði slíkt ekki verið gert síðan
1875. Fyrir nokkrum mánuðum
kom þessi nýja textaútgáfa út og
er 514 blaðsíður auk formála, sem
er 163 blaðsíður (Brennu-Njáls
saga, Reykjavík 1954).
Það er með mikilli eftirvænt-
ingu, sem menn opna þessa nýju
útgáfu, er færasti Njálusérfræð-
ingur samtíðarinnar hefur ann-
azt. Og vonirnar bregðast ekki
heldur. Þessi nýja Njáluútgáfa
veitir ekki aðeins hinn bezta
texta, sem völ er á, með efnis-
miklum skýringum á hverri síðu,
heldur eru einnig í velskrifuðum
formála dregin saman hin miklu
vandamál, sem tengd eru upp-
runa sögunnar og samsetningu.
E. Ó. S. gerir fyrst grein fyrir
niðurstöðum þeim, sem ferigizt
hafa síðustu ár við uppgröft á bæ
þeim, þar sem Njáll og fjölskvlda
hans var brennd inni f,rrir um
945 árum. Fundust á árunum
1951—52 öruggar leifar af brunnu
fjósi, þar sem rúmast gátu 30
gripir, vestan við tún núverandi
bæjar og það svo djúpt í jörðu,
að þær hljóta að vera frá tíð
elzta bæjar á staðnum. Menn hafa
jafnvel fundið brunaleifar af
minna húsi fyrir sunnan fjósið, en
ekki hefur mönnum enn tekizt að
finna brunarústir aðalbæjarhús-
anna, svo að öruggt sé. Eins og
E. Ó. S. vilja menn mjög gjarnan
setja þær brunaleifar, sem enn
hafa fundizt, í sambandi við hinn
mikla bæjarbruna um 1010. Er
mjög líklegt, að framhaldsrann-
fræði undir stjórn Kristjáns Eld-
járns hefur færzt mjög í aukana,
og árlega koma fram víða um
land fornminjafundir, sem varpa
oft merkilegu ljósi á frásagnir*
sagnanna. Má þar t. d. minna á
uppgröftinn í Skálholti í sumar,
er leið.
í sérstökum kafla fjallar E Ó.
S. síðan um sögulegan grundvöll
sögunnar og það, sem mælir með
því, að sumir aðalviðburðir henn-
ar hafi átt sér stað. Þessu næst
ræðir hann um bókmenntaheim-
ildir sögunnar og gerir í fram-
haldi af fyrri rannsóknum rínum
nákvæman samanburð á hinum
skrifuðu sögum og öðrum frum-
heimildum, sem hafa léð efni til
Njálu, og vegur og metur hvert
atriði um sig. í þessum hluta
formálans og þeim köflum öðr-
um, þar sem rætt er um höfund
sögunnar, aldur hennar og list-
rænan búning, verða menn fyrir
miklum áhrifum af hinni frábæru
þekkingu útgefandans á öllum
atriðum skáldverksins, stíl þess,
efni, mönnum og umhverfi. Er
mjög sjaldan, að fjallað er um
gamlan texta af jafnlifandi skiln-
ingi og jafnmiklum næmleika
fyrir stíl og listrænu markmiði og
í þessari hávísindalegu útgáfu.
En sagan er einnig verð allrar
þessarar umönnunar. Hún verður
til á síðasta fjórðungi 13. aldar og
er hátindur í þróun íslendinga
sagna. Er hér um að ræða að
kanna afstöðu hennar til margra
eldri sagna, til gamalla ættar-
talna, til lýsinga á upphafi kristni
á íslandi og til gamallar sögu um
orustuna við Clontarf fyrir utan
Dublin 1014, — svo að nokkur
dæmi séu nefnd. Höfundur sög-
unnar sækir söguefnið í ólíkustu
heimildir, og fram koma á stíln-
um, eins og útgefandinn hefur
bent á, áhrif frá trúarlegum rit-
um. Díalóg Gregoríusar voru
snemma þýdd á norræna tungu,
— þegar á 12. öld. E. Ó. S. sýnir
með Ijósum rökum, að draumur
Flosa, sem er lýst á áhrifamikinn
hátt og þannig, að hann virðist
á yfirborðinu fá mjög staðbund-
inn svip, á rót sína að rekja til
lýsingar Gregoríusar mikla á
draumi hins æruverðuga Anast-
asíusar um væntanlegan dauða
sinn og trúbræðra sinna.
Af efnismeðferð vitum við
einnig ýmislegt um hinn nafn-
lausa höfund, sem talar í síðustu
málsgrein sögunnar: „Ok lýk ek
þar Brennu-Njáls sögu“. Eins og
E. Ó. S. heldur fram. hefur hann
verið víðlesinn maður og með
trausta menntun og ríka sköpun-
argáfu. En umfram allt hefur hið
listræna starf gert verkið að því,
sem það hefur orðið. í tilsvörum,
í mannlýsingum, í atburð.alýs-
ingum, í öllum hinum flóknu
vandamálum sögunnar birtist
meistarinn og listamaðurinn. í
þessu verki er ekki fyrst og
fremst að ræða um spurninguna
um staðreyndir og sögulega
sagnfræði, heldur um það, hvern-
ig miklu söguefni er breytt með
hugmyndaflugi og frjálsum efn-
istökum.
Einar Ól. Sveinsson hefur fram-
kvæmt stórvirki með Njáls sögu
sinni. En ég býst við, að hann,
sem hefur framar öllum öðrum
reynt að kanna út í yztu æsar allt,
sem varðar þessa sögu og upp-
runa hennar, verði samt fyrstur
til að játa, að efnið er þrátt fyrir
allt enn ekki þrotið. Hann hefur
verið nægjanlega djúpskyggn til
þess að skilja það, að svo getur
ekki verið. í rauninni getur sann-
ur fræðimaður aldrei unnt sér
hvíldar og talið sig hafa lokið
einhverju verkefni. Hins vegar
getur hann á ákveðnum tíma
sagt sem svo: ,,Nú hef ég gert
það, sem í mínu valdi stendur, og
legg nú fram niðurstöðuna.1*
Þetta hefur E. Ó. S. gert og með
því lagt þann trausta grundvöll,
Framh. á bls. 12.