Morgunblaðið - 16.09.1955, Blaðsíða 9

Föstudagur 16 september 1955
MORGUNBLAÐIÐ
9
Matfhías Johannessesi cand. mag,
EG SEIVI FÆ EKKI SOFIÐ
-1
SÉ ek, at þroski minn vill engi
verða, en þat má vera, at ek
hljóta gæfu af göfgum frændum
mínum, sagði Víga-Glúmur við
móður sína norska — og kvaðst
Vilja „útan ráðast". Við íslend-
jngar höfum löngum átt góð
ekipti við frændur okkar á Norð-
urlöndum og hafa þau aukið
©kkur þroska. Að visu höfum við
ekki ætíð getað ráðizt utan, eins
©g Glúmur forðum og sótt frænd-
ur okkar heim í löndum þeirra.
Við höfum því orðið að kynnast
jþeim á annan veg og þá gjarna
með því að lesa bókmenntir
þeirra, heillandi og lærdómsrík-
ar. En bókmenntir Norðurlanda
eru ekki aðeins Ibsen, Strindberg
®g Andersen, ekki aðeins raun-
sæi og rómantík horfinna alda,
jheldur líka nútími; þjáning og
vonir atómaldar sem enginn veit,
hvað ber í skauti sér og sumir
óttast. Okkur hættir til að ganga
á snið við þessar ungu bókmennt-
ir nágranna okkar, seilast um
Ihurð til lokunnar. Og svo vökn-
tum við einn góðan veðurdag við
þann vonda draum, að unga
skáldið er orðið gamalt og frægt
©g við tókum ekki eftir því með-
an það var ungt, frumlegt og leit-
andi. Ástfangið, kvíðandi 'og
ðttafullt.
'ík RÖDD ÞJÓÐARINNAR
Við lifum á erfiðum tímum,
segja menn og glotta framaní
œskuna. Erfiðum tímum, satt er
það. Æskan horfir nývöknuðum
augum á upphaf kjarnorkualdar
©g þekkir ekkert nema stríð —
og kalt stríð. Nú þegar einangrun
landsins er loks rofin, stendur
æskan, reikul og ráðvillt, and-
epænis vígtrylltum heimi og vopn
uðum friði. — Skáldin eru rödd
þjóðarinnar, segja menn, sam-
vizka hennar, gleði og þjáning.
Ungu skáldin ættu því að túlka
æskuna í landinu, skoðanir henn-
ar og viðhorf. í kvæðum þeirra
má ætla, að sál æskunnar spegl-
ist. Þar leynist innsta hræring
hjartans undir viðkvæmu -'fir-
borði gáska og lífsgleði. í kvæð-
um ungu skáldanna okkar er
Öttablandið eirðarleysi og bölsýni
stríðskynslóðar sem veit ekki,
hvort hún á heldur að trúa á lífið
.— eða dauðann. Hannes Sigfús-
,son byrjar Dimbilvöku sína, eitt
fegursta og sannasta æskuverk
fimmta tugs aldarinnar, á þessa
leið:
Eg sem fæ ekki sofiff . ..
í þessum orðum skáldsins felst
játning ungu kynslóðarinnar.
Hún hefir að vísu ekki ástæðu til
að örvænta, framtíðin er ekki
vonlaus fyrst Bulganin og Eisen-
hower geta ræðzt við. En hún
þekkir samt litið annað en feigð
-----„sem grípur fast um klukku
strenginn/og fellir þungan hjálm
að eyrum mér“.
Æskan er sjálfri sér lík, hvar
sem hún er; viðhorf hennar til
lífsins er ails staðar svipað. En
lífsreynsla hennar og þroski eru
Skeypt misjafnlega dýru verði. —
Æska Noregs hefir t.d. hert
jþorska sinn í heitara eldi en við
hér uppiá íslandi. Getur hún
sofið?
FYRIR RÉXTLÆTI
SAGT hefir verið, að það hafi
hvorki verið stjórnmálamenn
né hermenn sem haldið hafa uppi
heiðri Frakklands, heldur skáld
og menntamenn. Þessu er líkt
farið í ýmsum öðrum menningar-
löndum heims, og þá ekki sízt í
Noregi. Að vísu hafa Norðmenn
átt gagnmerka stjórnmálaskör-
unga og góða hermenn. En samt
hefir það ætíð verið hin vaska
breiðfylking andans, túlkendur
gamallar menningar og boðberar
um. Þeirra heimur er stríð — og! kvikmyndahúss: — Ég geng í
hring/í kringum allt, sem er, —
dettur manni ósjálfrátt í hug.
kalt stríð: Vinur, ég hef vakað!
— segir Gunvor Hofmo í nýjustu
bók sinni, Á vökunótt. Og við
spyrjum: — Hvernig á annað að
vera?
Frá Noregi
nýs tíma, sem helzt hafa gert
garðinn frægan: — Ibsen, Kiel-
land, Grieg, Vigeland, Garborg
og Munch, — eða hvernig væri
umhorfs í sögu Noregs, ef þessi
nöfn, og ótal fleiri, vantaði?
Það var því vitað mál, hverjir
fyrst mundu skera upp herör
gegn nazistunum í Noregi, hverj-
ir mundu taka forystuna á erfið-
um tímum, stappa stálinu í fólkið
og breyta þjáningunni í sigur-
vilja. — Þegar Sigurd Hoel sagði:
— Skáldskapurinn kennir mönn-
um að berjast fyrir réttlæti og
hata ranglæti, var honum áreið-
anlega hugsað til norskra óud-
vegisskálda síðustu aldar. Þessi
orð hafa verið grunntónninn í
norskum bókmenntum margra
áratuga, allt frá því Ibsen og
Kielland sögðu þjóðfélagsmein
um samtíðar sinnar stríð á hend-
ur og börðust í verkum sínum
fyrir betra heimi og meira rétt-
læti. Norðmenn höfðu því betri
bakhjarl í styrjöldinni en sumar
þjóðir aðrar; þeir voru ekki
vopnlausir, þótt þá skyrti bæði
bryndreka og fallbyssur. — Þeir
börðust hetjulegar en dæmi eru
til — með orðsins list eina að
vopni. Skáld þeirra höfðu nefni-
lega gert sér grein fyrir því, að
hver sem reynir að lifa og láta
eftir þeirri kenningu, að listin sé
yfir stjórnmál hafin, hann gerist
pólitískur hjólparkokkur óvin-
anna, eins og Sigurd Hoe komst
að orði. Slík orð hljóta að verða
guðspjall hernumdrar þjóðar í
styrjöld, þótt þau séu vafasöm á
friðartímum.
★ ENGINN HJÁLPAR-
KOKKUR
Ekkert norskt stórskáld gerð
ist „pólitískur hjálparkokkur“
Þjóðverja í styrjöldinni — nema
Hamsun. Norðmenn gátu því ósk-
að öllum svikurum norður og nið-
ur með glöðu geði, að bonum
einum undanskildum. í þeim var
enginn missir, enda urðu þeir
ekki margir. Undir forystu Arn-
ulfs Överlands, Nordals Griegr.
og Johans Borgens gekk norsk
alþýða í berhögg við þýzka inn-
rásarherinn og sagði honum stríð
á hendur. Allir þekkja þá sögu.
Hún færði mönnum heim sann-
inn um, að fámenn þjóð með
traustan bókmenntaarf að baki,
lítil þjóð mikillar menningar,
verður aldrei marin undir járn-
hælum fjölmennrar stríðsþjóðar.
Verður aldrei að velli lögð. —
Sagt er, að Stalín hafi eitthvert
sinn storkað páfa með því að
spyrja um herstyrk hans. Páfi
svaraði því til, að hann skyldi
bíða; hann mundi hitta hersveit-
ir sínar á himnum. Sennilegt er,
að Hákon Noregskonungur hefði
Fyrri grein
_ 2 -
svarað þessum volduga fulltrúa
efnishyggjunnar: Hersveitir mín-
ar eru fámennar, en fyrir þeim
eru Wergeland, Ibsen og Nordal
Grieg.
Eg sem fæ ekki sofið — —,
segir íslenzka æskuskáldið við
samtíð sína. Överlar.d sagði aftur
á móti: Þú mátt ekki sofa. Þá var
á annan veg umhorfs í heiminum
en nú er og dauðasynd að sofna
á verðinum. Grínífangelsið var
einn helzti alþýðuháskóli Norð-
manna í það mund: — Överland
orti þar stálvilja í þjóð sína,
Francis Bull flutti þar um 1300
fyrirlestra og erindi og vann eitt
mesta bókmenntaafrekið í Nor-
egi á stríðsárunum, og Johan
Borgen skrifaði smáletursgreinar
í Dagblaðið undir nafninu Mumle
GSsegg. Aldrei hefir jafnmargt
verið skrifað milli línanna og í
smáletursgreinum Borgens: —
Vetri lýkur, vonir gróa, sagði
hann á einum stað. Og hvaða
Norðmaður gat misskilið það?
Úr þessum jarðvegi styrjaldar
og mannvonzku, en jafnframt
hugrekkis og karlmennsku eru
ungu norsku skáldin sprottin. —
Þau standa ekki andspænis líf-
inu slypp og snauð, vanþroska og
reynslulaus. Síður en svo. Þau
hafa gott veganesti frá árum sem
allir reyna að gleyma og fáir tala
IBSEN lætur doktor Stockman
segja: — Sá er sterkastur sem
stendur — einn. Þessi lína hefir
bersýnilega ekki farið fram hjá
ungu skáldunum norsku. Þau eru
oftast ein með kvæðum sínum.
Ein og yfirgefin horfa þau á ver-
öldina í kringum sig, en þó fyrst
og fremst í eigin sál. Hana reyna
þau að kanna til hlítar, ef það
gæti orðið til þess að opinbera
þeim leyndardóm lífsins. „Eg“-ið
er því eitt aðalyrkisefni ungu
norsku skáldanna. Það getur ver-
ið óskemmtilegt yrkisefni, satt er
það; óskemmtilegt og þreytandi.
En getur ekki öll lýrikk verið
óskemmtileg og þreytandi — og 1
hefir nokkurt skáld ort gott
kvæði um annað en sín eigin ör-
lög? Hér er enginn lífvana boð-
skapur um stéttabaráttu og al-
heimskommúnisma, engin niður-
drepandi félagshyggja. Kannaðu
sjálfan þig, þekktu sjálfan þig,
þá fyrst skilurðu heiminn og með
bræður þína. Allt og sumt. Þú
ert að vísu einn á báti, verður að
leita í einveru eigin sálar og hír-
ast þar einn, hvort sem þér líkar
betur eða ver. En það er þroska-
vænlegast — og einn ertu líka
sterkastur. Þetta er einfaldur
boðskapur en dýrmætur, ef hann
er skilinn og túlkaður í anda Ib-
sens.
★ BETRI FRAMTÍÐ?
Sál skáldsins er í brenni-
depli. Og draumurinn og þján-
ingin eru á næstu grösum, Þján-
ingin er einkasár, en hún er sönn
fyrir þá sök, að skáldin hafa orð-
ið fyrir vonbrigðum: — í gegnum
svartnætti styrjaldaráranna
heyrðust raddir um betri fram-
tíð. Og það var meira að segja
verið að tala um frið á jörðu.
Hvílík fásinna. Hvílíkt vanmat á
sögunni. Var þá ekki betra að
vera einn með sjálfum sér, einn
og tortrygginn, í hæfilegri fjar-
lægð, en berast þó með straumi
tímans og erli dagsins. Einn og
yfirgefinn. Þá yrði maður þó fyr-
ir minni vonbrigðum, ef illa færi.
★ ÞJÁNING — OG ÞRÁ
Til þess svo að fylla þessa
ófullkomnu heildarmynd skulum
við bæta þránni við. Hún tekur
við af þjáningunni. Hún blæs að
glóðum ástríðunnar. knýr ungu
skáldin til að leita að friði — og
guði. Eða kannski við ættum held
ur að segja: guði —: og friði.
- 3 -
MARGT hefir breytzt frá stríðs-
lokum. Eitt af því er áhugi
manna á Ijóðlist. Norska þjóðin
drakk í sig ljóð skáldanna á her-
námsárunum, eins og fyrr getur.
Drakk þau í sig. Hverja ljóðlínu,
hvern staf. Nú mega ungu skáld-
in þakka fyrir, ef þau selja 300—
400 eintök af bókum sínum. —
Menn hafa um annað að hugsa en
ljóð. Spenna kalda stríðsins og
hraði nútímans valda því, að allir
eru á eilífum þönum í leit að ein-
hverju sem e.t.v. væri hægt að
finna í litlu ljóðakveri. Enginn
hefir lengur tíma til að staldra
við stundarkorn: ■— sálin er farin
að dragast afturúr. Og það sem
verra er: enginn; nennir að bíða
eftir henni! Jafnvel dagblöðin
eru hálflesin —- og vestur í Banda
ríkjunum getur fólk meira að
segja farið í útibíó; sennilega til
að spara óþarfa ráp milli bíls og
★ íHNOTSKURN
En svona er heimurinn orð-
inn, afskræmdur og óeðlilegur af
vanmati á sannri lífsnautn. Svona
kemur hann ungu skáldunum
fyrir sjónir, hvort sem þau eru
íslenzk eða norsk. Svona kemur
hann okkur öllum fyrir sjónir í
góðu tómi. Þegar ég var í Berlín
fyrir tveimur árum, þessari und-
arlegu borg á mörkum Austurs
og Vesturs, fannst mér ég sjá
heiminn í hnotskurn. Hvílíkt
eirðarleysi. Hvílíkur hraði. Hví-
lík spenna. Það var eins og allir
væru að keppast við að drekka í
botn. Enginn hefði tíma til neins
nema skemmta sér — og flýta
sér. Það var eins og að koma á
hæli, þar sem enginn á sér lífs-
von og allir reyna að kreista
hvern dropa úr augnablikinu:
Drekkum í kveld/iðrumst á
morgun.
★
SÍÐARI hluti greinarinnar
fjallar um ungu skáldin
norsku, bæði þau, sem
yrkja á nýnorsku og bók-
máli. — Sú grein birtist í
blaðinu á morgun.
Galliip-köEinun
á Akureyri
AKUREYRI, 15. sept.: — Þessa
dagana fer fram Gallupskoðana
könnun á Akureyri og nálægum
sveitum. Fulltrúi Gallup-stofnun-
arinnar hér fyrir norðan er
Kristján Aðalbjörnsson, viðskipta-
fræðinemi. Hefur hann lagt spum
ingar fyrir um 80 manns hér í
bænum undanfarna daga. Þá hef-
ur hann einnig lagt spurningar
fyrir fólk í Glerárþorpi og í sum-
um hreppum Eyjaf jarðarsýslu. —
Er fólk valið á þann hátt, að nöfn
eru dregin út úr manntalinu, og
fæst með því sönn heildarmynd
af skoðunum fólks á hverjum stað.
Um ýmis efni er spurt, svo sem
varnarmál, leikhús- og útvarps-
mál, þekking á erlendum þjóðum,
hve menn lesi mikið, sæki oft kvik
myndahús og fjölmargt fleira. —
Fólk hér fyrir norðan bregst yfir
leitt vel við heimsóknum Gallup-
mannsins, og svarar spurningum.
hans skýrt og greiðlega.
Sams konar skoðanakönnun
mun fara fram þessa dagana viða
annars staðar á landinu. Er þetta
önnur umferð Gallupkönnunarinn-
ar og undirbúningur undir frekari
skoðanakannanir og stofnun ís-
lenzkrar Gallup-skrifstofu. — Er
starfað að þessu eftir norskri
fyrirmynd.
Ný gufubaðsfofa
í Mývafnssveif
AKUREYRI, 15. sept.: Svo sem
kunnugt er, eru óvíða betri skil-
yrði til gufubaða á. landinu en £
Mývatnssveit, þar sem hveraguf-
ur heitar og megnar spretta ó-
stöðvandi úr iðrum jarðar.
Þessa dagana eru Mývetningar
að ljúka við byggingu stórrar og
fullkominnar gufubaðstofu í
sveitinni. Er baðstofa þessi einlyft
steinhús með risi. E-ru í henni
prýðijeg hveragufuböð fyrir
marga menn og góðir búningsklef
ar. Gufubaðstofan stendur uppi á
svokölluðum Hithól, skammt frá
Reykjahlíð. Áður var þarna lítil
og hrörleg gufubaðstofa, sem féll
fyrir nokkrum árum. Er þetta mik
il endurbót og ágæt skilyrði nú
fyrir fei'ðamenn og aðra til þess
að njóta þarna heilsusamlegra
gufubaða. I ráði er að komið verði
upp aðstöðu til þess að stunda
þama leirböð síðar.