Morgunblaðið - 16.11.1957, Blaðsíða 9

Laugardagur 16. nóv. 1957
MORCIJIVBT 4Ð1Ð
9
Á 150 ára afmæli Jónasar
í D A G minnist íslenzka
þjóðin 150 ára afmælis
Jónasar Hallgrímssonar —
þess manns, sem með mest-
um rétti hefur á íslandi
verið kallaður þjóðskáld.
í kvæðum sínum fjallar
hann um líf bóndans og
sjómannsins, náttúruna og
söguna, en þess í milli
kannar hann örlög ein-
staklingsins og yrkir feg-
urstu ástarkvæði, sem tung-
an geymir. — Jónas kom á
umbrotatímum í íslenzku
þjóðlífi. Það var vor í lofti
og hann var einn af fyrstu
vorboðunum. í kvæðum
hans fléttast saman stjórn-
mál og menning á þann
hátt, að frelsi lands og þjóð-
ar er borgið. Jónas er að
vísu aðeins einn af mörg-
um. En hann var sá, sem
bezt gat höfðað til hjartans,
og þegar stundir liðu, fann
íslenzka þjóðin, að í kvæði
hans var sál hennar greypt.
Þar finnur hún til, grætur
og hlær eða fyllist af gáska-
fullri kímni. Þess vegna lif-
ir Jónas enn. Þess vegna
mun Jónas ætíð lifa með
þjóð sinni.
Jónas Hallgrímsson var
afdalabarn, en drakk í sig
erlenda menningu, ekki til
þess að eyðileggja sinn eig-
in arf, heldur bæta hann,
fága hann. Þegar Jónas
Hallgrímsson kemur til fs-
lands 1837, eftir fimm ára
dvöl í Höfn, er hann betri
íslendingur en þegar hann
fór. Hann yrkir Gunnars-
hólma, fegursta ættjarðar-
ljóð íslenzkrar tungu. Hann.
les Njálu. Hann talar við
landið, «einn — í hálfum
hljóðum. Og hann fyllist af
íslandi, íslenzkri fegurð.
Fer út á meðal fólksins og
boðar því þessa fegurð.
Fegurð í starfi. Fegurð í
frjálsu landi — en umfram
allt fegurð, því hann veit,
að hún ein á götur til þess,
sem er gott og lífvænlegt.
Jón á Bægisá hefur verið
kallaður Jóhannes skírari
íslenzkrar bókmenntasögu.
Jónas Hallgrímsson var
hennar Messías.
★
Blaðið minnist Jónasar í dag
með því að birta grein Konráðs
Gíslasonar um hann, sem prentuð
var í 9. árgangi Fjölnis, 1846.
Einnig er birt minningarkvæði
um Jónas, sem prentað er í sama
árgangi Fjölnis. Það hefur verið
eignað sr. Gísla Thorarensen, en
dr. Sigurður Nordal hefur íeitt
að því sterk rök, að kvæðið sé
eftir Konráð Gíslason.
KONRÁÐ GlSLASON:
Jónas Hallgrímsson
ÞÓ OSS komi ekki til hugar, að
bjóða mönnum hjer neitt, sem
kalla megi æfisögu Jónasar heit-
ins, getum vjer þó ekki leitt
fram hjá oss, að minnast í fám
orðum á þau atriði æfi hans, sem
vant er að tilgreina í sjerhverri
æfiminningu. Líka ætti vel við
að sýna, hvaða hlut hann hefur
átt í riti þessu, allt í frá upp-
hafi, en þá yrði jafnframt að
segja alla æfisögu Fjölnis, og
látum vjer það hjá líða að sinni.
Eptir skólavitnisburði (testi-
monio) Jónasar, er hann borinn
og barnfæddur á Hrauni í öxna-
dal í Vaðlaþingi, 16. dag nóvem-
ber^mánaðar 1807. Faðir hans
var Hallgrímur Þorsteinsson,
kapilán sjera Jóns Þorlákssonar.
Sjera Hallgrímur drukknaði, með
an Jónas var í bernsku, og get-
ur Jónas þess, þar sem hann
segir:
Þá var eg ungur,
er unnir luku
föður augum
fyrir mjer saman.
Móðir Jónasar var Rannveig, sem
enn er á lífi, dóttir Jónasar bónda
á Hvassa-felli, skálds, þess er
Jónas var heitinn eptir. Hún
kom syni sínum í heimaskóla hjá
sjera Einari Thorlacius, sem þá
var í Goðdölum og nú er í Saur-
bæ, og þar var Jónas tvo vetur,
þangað til hann fjekk hálfa ölm-
usu og komst í Bessastaða-skóla
1823. Árið eptir var honum veitt
öll ölmusa, og má fullyrða, að
fáir hafi verið þess verðari, bæði
fyrir siðprýðis sakir og náms.
Að sönnu er þess við getið í
skólavitnisburðinum, að hann
hafi heldur verið hyskinn, fyrstu
árin sín í skóla; en þeir, sem þá
voru honum samtíða, munu flest-
ir verða við að kannast, að hyskni
hans hafi verið eins affaragóð,
og ástundun þeirra, bæði að því
leyti, sem honum veitti ljettara
námið, og líka hins vegna, að
hann hafði alla jafna eitthvað
fallegt fyrir stafni, sem átti við
eðli hans, og að minnsta kosti
seinni árin sín í skóla kynnti
hann sjer margt annað, enn
skólalærdóm. Það má t. a. m.
fullyrða, að hann hafi nærri því
kunnað utanbókar kvæði hins
forna skálds Ossíans, snúin á
dönsku af sjera Steini Blicher.
Um þetta leyti samdi hann líka
smá-ritgjörðir og orti smá-kvæði,
og er sumt af því enn þá óglat-
að. 1829 var hann útskrifaður úr
skóla, og var skrifari hjá Ulstrup,
fógeta í Reykjavík, þangað til
1832. Nú þó líkur væru til, að
Jónas hefði heldur ryðgað í skóla
lærdómi þessi árin, og hann væri
hins vegar ekki mjög byrgur af
peningum, rjeðst hann í að sigla
sumarið 1832, leysti af hendi
examen artium sama haust með
góðum vitnisburði (laudabilis),
og sömuleiðis examen philologic-
um ^t philosophicum árið eptir.
Þá býrjaði hann að stunda lög-
vísi, og er óhætt að segja, að
hvorki sú vísindagrein, eða nokk-
ur önnur, var honum ógeðfelld;
en þó var hann hneigðari fyrir
annað, og var það ríkara, svo
hann dróst algjörlega frá lög-
vísinni; las hann þá einkanlega
skáldskaparrit, og stundaði með-
fram náttúrufræði, sjer í lagi
náttúrusÖgu; ljek honum mest
hugur á, að kynna sjer eðli og
ásigkomulag ættjarðar sinnar, og
gat hann fengið af rentukammer-
inu nokkurn styrk til að ferðast
um fsland 1837, fór um vorið
heim til Vestmannaeyja með
Gísla kaupmanni Símonarsyni, og
kom aptur um haustið. Aðra ferð
fór hann heim 1839 og var heima
þangað til 1842, var í Reykja-
vík á veturna, en ferðaðist á
sumrin, og komst nærri því yfir
allt landið; hafði honum nú far-
ið svo fram í kunnugleika til
landsins, að varla mun neinn mað
ur, síðan Eggert Ólafsson var á
dögum, hafa haft eins jafna og
margháttaða þekkingu á íslandi.
En á þessum árum breyttist
heilsufar hans svo til hins lak-
ara, að hann beið þess aldrei
bætur, og hefur það sjálfsagt, að
miklu leyti, dregið hann til
dauða. Hann kom aptur til Kaup-
mannahafnar 1842, eptir undir-
lagi hins íslenzka bókmenntafje-
lags, til að semja einn part af
íslands lýsingu, sem hann hafði
fyr meir, áður enn hann fór heim
í seinna skiptið, stungið upp á,
að fjelagið reyndi til að koma
á stofn. Úr þessari ferð hafði
hann með sjer marga náttúru-
gripi, sjer í lagi steina og jarð-
tegundir, í náttúrugripasöfn
konungs og háskólans. Sumt af
því mun að vísu hafa verið ó-
kunnugt áður; að minnsta kosti
höfum vjer heyrt getið um nýja
kristallstegund, sem Jónas hafði
fyrstur fundið, og kom með frá
íslandi, og skírður hefur verið
Christianit af nafni konungs vors.
Þenna vetur var Jónas í Kaup-
mannahöfn, og varði miklu af
þeim tíma til að kynna sjer betur
það sem hann hafði með sjer að
heiman, og svo til að koma því
fyrir. Um vorið fór hann til Sorð
(sem hann hjelt, að hefði heitið
Saurar í fornöld), og var þar hjer
um bil ár hjá Steenstrup, sem
þá var þar Lector, en nú er
Professor við háskólann í Kaup-
mannahöfn. Voyið 1844 kom Jón-
as aptur til Kaupmannahafnar,
og var hjer upp frá því að fást
við íslands lýsingu, þá sem fyr
var um getið, en orti jafnframt
meira að tiltölu, enn nokkurn
tíma áður; en það átti ekki að
haldast lengi; 15. maí seint um
kveldið, þegar hann gekk upp
stigann hjá sér (St. Pederstræde
140, 3. sal) skruppu honum
fætur, og gekk sá hinn hægri
í sundur fyrir ofan ökla; komst
hann þó á fætur og inn til sín,
lagðist niður í fötunum og beið
svo morguns. Þegar inn var kom-
ið til hans um morguninn, og
hann var spurður, því hann hefði
ekki kallað á neinn sjer til hjálp-
ar, sagði hann, að sjer hefði þótt
óþarfi að gjöra neinum ónæði
um nóttina, af því hann vissi,
hvort sem væri, að hann gæti
ekki lifað. Því næst ljet hann
flytja sig í Friðriksspítala, en rit-
aði fyrst til etazráðs Finns
Magnúss-sonar, til að fá hann
til ábyrgðarmanns um borgun til
spítalans. Þegar Jónas var kom-
inn þangað og lagður í sæng, var
fóturinn skoðaður, og stóðu út úr
beinin; en á meðan því var kom-
ið í lag, og bundið um, lá hann
grafkyr, og var að lesa í bók, en
brá sjer alls ekki. Þar lá hann
fjóra daga, vel málhress og líf-
vænlegur yfirlitum; en fjórða
daginn að kvöldi, þegar yfir-
læknirinn gekk um stofurnar,
sagði hann við aðstoðarmenn
sína, þegar hann var genginn frá
rúmi Jónasar: „tækin verða að
bíta í fyrra-málið, við þurfum
að taka af lim“; hafði læknirinn
sjeð, að drep var komið í fótinn,
en hins varði hann ekki, að það
mundi dreifast eins fljótt um all-
an iíkamann, og raun varð á.
Jónas bað, að Ijós væri látið loga
hjá sjer um nóttina; síðan vakti
hann alla þá nótt, og var að lesa
skemmtunar-sögu, sem heitir
Jacob Ærlig, eptir enskan mann,
Marryat að nafni, þangað til að
aflíðandi miðjum-morgni; þá bað
HRAUN t ÖXNADAL — fæð-
ingarstaður Jónasar Hallgríms-
sonar, og Drangurinn, sent
gnæfir yfir stórbrotinn fjall-
garðinn.
hann um te, *g drakk það, fjekk
síðan sinardrátt rjett á eptir, og
var þegar liðinn; það var hjer um
bil jöfnu báðu miðsmorguns og
dagmála, hálfri stundu áður, enn
taka átti af honum fótinn. Hann
var grafinn í hjástoðar-kirkju-
garði, sem kallaður er, í þeim
hluta hans, er liggur til þrenn-
ingar-kirkju, Ltr. S, Nr. 198. Það
var 31. maí, í góðu veðri og blíða
sólskini. Allir þeir íslendingar,
sem þá voru hjer í Kaupmanna-
höfn, og nokkuð þekktu hann til
muna, fylgdu honum og báru
kistuna frá líkvagninum til graf-
arinnar; hörmuðu þeir forlög
hans og tjón ættjarðar sinnar,
hver sá mest, sem honum var
kunnugastur, og bezt vissi, hvað
í hann var varið. Það sem eptir
hann liggur, mun lengi halda
uppi nafni hans á íslandi, og
bera hönum vitni, betur enn vjer
erum færir um; en svo ágætt
sem margt af því er, má þó full-
yrða, að flest af því komist í eng-
an samjöfnuð við það, sem í hon-
um bjó, og að það geti ekki sýnt
til hlítar, hvílíkur hann var sjálf-
Framh. á bls. 15.

„Euginn grætur fslending" — með eiginhandarskrift Jónasar.
(JJónaS .^JJaílc
^nmóóoa
Því, sem að ísland ekki meta kunni,
er ísland svipt; því skáldið hné og dó,
skáldið, sem því af öllu hjarta unni,
sem elskaði þess fjöll og dali og sjó
og .vakti fornan vætt í hverjum runni.
Þegar hann hrærði hörpustrenginn sæta,
hlýddum vér til, en eftirtektarlaust,
vesælir menn, er gleymdum þess að gæta,
að guð er sá, sem talar skáldsins raust,
hvort sem hann vill oss gleðja eða græta.
Nú hlustum vér og hlusta munum löngum,
en heyrum ei — því drottinn vizkuhár
vill ekki skapa skáldin handa öngum;
nú skiljum vér, hvað missirinn er sár;
í allra dísa óvild nú vér göngum.
En þeir, sem fylgdu þér í lífsins glaumi
og þekktu andann, sem þér drottinn gaf,
fylgja þér ennþá fram í lífsins straumi
og fúsir berast út á dauðans haf;
því hér er allt svo dauft og sem í draumi.
Gott er þér, vinur! guðs í dýrð að vakna;
þig gladdi löngum himininn að sjá.
Víst er oss þungt að sjá á bak og sakna
samvista þinna; en oss skal huggun ljá:
vér eigum líka úr lífsins svefni að rakna.