Morgunblaðið - 28.11.1957, Qupperneq 11

Fimmtudagur 28. nóv. 1957
MORCmSfíí 4Ð1Ð
11
Sr. Jón Auðuns, dómprótastur:
Hvassviðri í kirkjum Norðurlanda
ÞAÐ VAR EKKI kyrrð yfir vötn-
unum í kirkjulífi bræðra vorra á
Norðurlöndum vikurnar, sem ég
dvaldi þar fyrir skömmu. Margir
hafa tjáð mér forvitni sína á að
vita, hvað þar hafi verið um að
vera. En í Noregi, Svíþjóð og
Danmörk hefir komið til átaka,
og mikið verið um þau átök skrif-
að í blöðin.
í Noregi hefir um alllangt
skeið verið háð barátta innan
kirkjunnar, stundum hörð. Þar,
eins og raunar í öðrum löndum
í heimi mótmælenda, hefir guð-
fræðin tekið allmiklum breyting-
um í umróti tveggja eftirstríðs-
ára. Bjartsýni aldamótaguðfræð-
innar hlaut áföll þung í hörmung-
um tveggja stórstyrjalda. Bjart-
sýn, frjálslynd guðfræði, heim-
speki og lífsskoðun fór að eiga æ
örðugri aðstöðu, því að bölsýni
styrjaldakynslóðarinnar sótti fast
að henni, og var það að vonum.
Heimspekin missti vængi til
flugs, eins og Albert Schweitzer
hefir lýst, lífsskoðunin varð dap-
urlegri, listirnar grófari og guð
fræðin glataði að verulegu leyti
trú Jesú Krists á möguleika
mannsins til hins góða, og varð
bölsýn, skuggaleg. Guðfræðing-
arnir hurfu aftur til sívaxandi
trúar á manninn sem syndugt
vítisbarn, glötunarbarn, sem enga
aðra leið ætti til frelsunar og
hjálpræðis en þá, að trúa á end-
urlausnina fyrir blóðuga fórn
Guðssonarins, sem friðþægt hefði
fyrir afbrot þessa afbrotalýðs.
Ytri aðstæður móta í ríkum
mæli lífsskoðun hverrar aldar.
Flestir fljóta þar með straumn-
um. Vegna hörmulegra ófara hins
kristna heims í tveim heims-
styrjöldum vaknaði með nýju afli
trúin á, að mannkynið væri í eðli
sínu gerspillt, trú, sem frjáls-
lynda guðfræðin hélt sig hafa
kveðið niður. Menn misstu það
þrek til að vona, sem frjálslynda
aldamótaguðfræðin var auðug að
meðan gamla Evrópa og Vestur-
heimur bjuggu við sívaxandi far-
sæld og framfarir, og þróunar-
kenningin stóð í blóma.
Frjálslyndu guðfræðingarnir
norsku hnigu í valinn hver af
öðrum og undir forystu hins mikil
hæfa og lærða mælskumanns,
próf. Hallesbys, fór ný gamalguð-
fræði, geysilega afturhaldssöm og
geysilega „rétttrúuð", sigurför í
norsku kirkjunni, með ríkum
staðningi norska heimatrúboðs-
ins.
Eyvind Berggrav Oslóarbiskup,
víðkunnur lærdómsmaður og
kirkj uhöfðingi á borð við Söder-
blom erkibiskup Svía, kom að
miklu leyti sem lamaður maður
út úr eldraun þýzka hernámsins.
Ég hitti hann fyrir skömmu í
Osló, og er hann ekki nema svip-
ur hjá fyrri sjón. Glæsilegasti
kirkjuleiðtogi Norðmanna, fyrir
margra hluta sakir, er nú dr.
Kr. Schielderup biskup á Hamri.
Hann ber uppi merki frjálslynds
kristindóms með Norðmönnum,
og þess vegna hlaut að leiða til
árekstra milli hans og Hallesbys.
Um deilur þeirra, kirkjudeil-
una norsku, var nokkuð ritað í
íslenzk blöð fyrir fáum árum,
meðan hún stóð hæst. En fyrir
nokkrum vikum blossaði hún upp
að nýju. Á fundi biskupa og
presta, þar sem leikmenn eiga
einnig sæti, hóf Smemo, sem nú
er Oslóarbiskup, harða árás á
dr. Schielderup, sem þá hafði
gefið út bækling (Den grunn
hvorpaa jeg bygger) til að skýra
málstað sinn, hvers vegna hann
trúi ekki á eilífa helvítisrefsingu,
trúi ekkí því, að Guð láti nokkrá
mannssál kveljast um eilífð í eldi
Vítis. Smemo biskup lýsti yfir
því, að kirkjan hefði aldrei kennt
að eilíf helvítisrefsing væri ekki
til. Hann orðaði það svo, en aðr-
ir lýstu yfir, að þessi kenning
væri óaðskiljanlegur hluti kenn-
ingar kristinnar kirkju.
Schielderup biskup vildi bíða
átekta og svaraði engu að sinni.
En áður en fundinum lauk var
málið tekið upp að nýju með
mikilli ákefð. Þá varði Schielder-
up mál sitt, og þar sem yfirgnæf-
Sr. Jón Auðuns
andi rneiri hluti fundarmanna
lýsti fullri andstöðu við kenning-
ar hans, spurði hann, hvort þetta
ætti að skilja sem brottrekstur
sinn úr þjóðkirkju Noregs.
Það vildu heimatrúboðsmenn
og fylgjendur Hallesbys, en ró-
legri mönnum var hætt að lítast
á málið. Oslóarbiskup, yfirbiskup
Norðmanna, svaraði, að málalok
fundarins þýddu ekki brottrekst-
ur Sehielderups. Mörg ummæli
blaðanna og hitinn í umræðum
manna á meðal benti sterklega til
þess, að þeir yrðu ekki fáir, sem
teldu sig ekki lengur eiga heima
í þjóðkirkju Noregs, ef biskup-
inn á Hamri yrði rekinn þaðan.
Vafalaust hafa sumir þeir, sem
í sterkri andstöðu voru við
Schielderup á fundinum, óttazt
afleiðingarnar. Flestar greinar
blaðanna, sem ég sá þessa dag-
ana, voru harðorðar gegn kirkju-
leiðtogunum og beinlínis látið
uppi, að vafasamt væri, hvort
kirkja Noregs ætti öllu lengur að
vera ríkiskirkja, eins og málum
hennar væri komið í höndum leið
toga hennar.
Mörgum íslendingum eru per-
sónulega kunnir þeir menn, sem
komu hér mest við sögu. Pró
fessor Hallesby hefir tvívegis
komið hingað í trúboðsferðir, og
fjöldi manna hlýddi á mál hans
Schielderup biskup kom hingað
fyrir fáum árum, flutti erindi á
almennum kirkjufundi og fyrir-
lestur í háskólanum. Hann eign-
aðist marga aðdáendur. Smemo
Oslóarbiskup kom hingað á Skál-
holtshátíðina, virðulegur maður
í framgöngu.
— O —
í Svíþjóð stendur baráttan innan
•kirkjunnar um annað. Þar er um
það barizt, hvort konur séu nægi-
lega merkilegar mannverur til
þess að gegna fullu prestsem-
bætti í heilagri kirkju, hvort
karlmenn einir séu ekki færir
um að gegna svo háleitu embætti.
Mig hefur lengi furðað á, að prest
ar skuli treystast til að halda
sínu ágæti þannig fram.
Þetta mál hefir alllengi verið
á dagskrá, en til alvarlegra á-
taka kom nú fyrir skömmu, er
frumvarp kirkjumálaráðherrans
sænska um að konur fengju full-
an rétt til prestsembætta í Sví-
þjóð, var lagt fyrir kirkjuþingið'
En án samþykkis þess getur frum
varp kirkjumálaráðherra ekki
orðið að lögum, hvað sem líður
vilja ríkisþingsins.
Og nú fór að hitna í kolunum.
Menn bentu á, að ekki væri sæmi
legt að bera fyrir sig orð Páls
postula um, að „konur skyldu
þegja á safnaðarsamkomum" og
að þær „mættu ekki kenna“, þar
sem sumir merkir biblíugagn-
rýnendur teldu mjög vafasamt
að þessi orð væru frá sjálfum
Páli komin. Aðrar raddir sögðu,
að hvað sem skilningi prestanna
liði, væri ekki unnt að viður-
kenna Pál postula sem löggjafa
Svíþjóð í dag.
Auðsætt var, að mikill meiri
liluti kirkjuþingsins var andvíg-
ur kvenprestum, en menn sáu,
að hér var í óefni komið, því að
meðal almennings var hörð and-
s-.aða gegn skoðunum klerka og
annarra kirkjuþingsmanna. Þá
kom einn biskupanna fram með
þá tillögu, að endanleg afstaða
yrði ekki tekin að sinni, og var
það látið gott heita.
Um þetta mál var mikið rætt í
sænskum blöðum og víða birt
hörð gagnrýni á kirkjuleiðtog-
ana. Fullyrt var, að á síðari ár-
um hefði sænska kirkjan orðið
fyrir kaþólskum áhrifum, sem
fjarlæg væru lúterskri kirkju og
sænsku þjóðinni. Skorað var á
klerkana að gæta sín, bilið milli
þjóðarinnar og kirkjunnar væri
orðið svo stórt, að kirkjuþinginu
væri sæmra að reyna að brúa
það bil en stækka það, eins og
hér væri verið að stefna að.
Menn bentu á það, bæði á
kirkj uþinginu og í blaðagreinum,
að ekkert orð Jesú væri hægt að
nota gegn því að konur tækju að
orð Páls postula. En þá lýsti Bo
Giertz biskup í Gautaborg yfir
því, að kristnum mönnum bæri
að trúa því, að Páll hefði bók-
staflega talað fyrir munn Jesú.
Mörgum ofbauð sú fullyrðing.
Af mönnum, sem verulega
komu við þessa sögu, munu ís-
lenzkum mönnum naumast veru-
lega kunnir aðrir en Gautaborg-
arbiskup, Bo Giertz. Fyrir nokkr-
um árum kom út í ísl. þýðingu
skáldsaga hans: í grýtta jörð, í
þýðingu séra Sigurbjarnar Ein-
arssonar prófessors.
—- O —
1 dönsku kirkjunni hvessti líka
um sama leyti.
Danskur prestur, séra Kalmey-
er, gaf út bók á liðnu ári: Religi-
on og Moral. Hann segir þar m.a.:
„Með Pál postula sem heimild-
armann kennir kirkjan, að mað-
urinn öðlist sáluhjálp og réttlæt-
ist fyrir það að trúa á staðgöngu-
þjáningu Jesú Krists. Ef þessi
kenning er gerð að þungamiðju
kristindómsins, er fótunum kippt
undan alvörunni í boðskap Jesú,
og í rauninni ekkert rúm eftir
fyrir hana. Ef sáluhjálpin fæst
fyrir það, að trúa á fuTlnægju-
gjörð þjáninga og dauða Krists,
er enginn grundvöllur lengur til
fyrir siðrænni viðleitni mannsins.
Þá er spurningin um hin góðu
verk, hina góðu breytni, orðin
heimilislaus í kirkjunni, og þá
hefir hugtakið synd fengið þá
nýju merkingu, að það þýðir blátt
áfram: vantrú. .. Þá merkir hið
sér fulla prestsþjónustu, aðeins I æðsta illa: vantrú á staðgöngu-
þjáningu Krists, og sú vantrú
telst þá synd syndanna, já í raun-
inni eina syndin“.
Um fagnaðarboðskap Krists
segir séra Kalmeyer: „Vér höf-
um gleymt þessu orði og sett í
þess stað innantóman og þýðing-
arlausan orðavef um þjáningu
annars (Krists) fyrir css og ó-
verðskuldaða réttlætingu. Þannig
höfum vér svipt orð Krists
krafti þeirra, svo að orð hans
er ekki lengur skilyrðí fyrir sálu-
hjálpinni . . . Þess vegna hefir
trúarlífið fölnað. Siðgæðisvið-
leitnina höfum vér svipt mark-
miði hennar . . . og krafa Krists
um breytinina er þá ekki lengur
skilyrðislaus og bindandi . . . En
Kristur.er von heimsins: orð
hans ein geta gefið oss lífsskiln-
ing, markmið, sem leiða oss að
mannsæmandi lífi“.
Af bók prestsins er auðsætt, að
hann telur kröfu Jesú sjálfs um
breytni og líferni í samræmi við
Fjallræðuna vera komna í skugg-
ann af kenningu Páls postula um
það, að réttlætingin fáist fyrir
það eitt að trúa á friðþægingar-
dauða Krists.
Nú þóttist biskup séra Kalmey-
ers, Halfdan Högsbro biskup yfir
Lolland-Falster, ekki geta setið
aðgerðalaus. Hann veitti presti
þungar ávítur og setti honum
skilyrði með hörðum orðum.
En þá barst málið á óvæntan
vettvang, það kom fyrir þjóðþing
ið danska. Helge Larsen,- þing-
maður fyrir kjördæmi það, sem
Framh á bls. 19
//
Sól á náttmálum
44
Ný skáldsaga eftir Guðmund G. Hagalm
Bókaútgáfan Norðri, 1957.
RITVERK Guðmundar G. Haga-
líns eru orðin bæði mörg og
merk. Hann er sagnamaður öðr-
um fremur, hvort heldur er í
ræðu eða riti, gæddur mikilli orð
gnótt og frásagnargleði. Nú um
skeið hefur hann fengizt einkum
við ritun ævisagna og frásagna,
og á því sviði stendur hann vafa-
laust einna fremst íslenzkra rit-
höfunda. Skáldsagnagerð hefur
hann lagt til hliðar í tólf ár, eftir
að hafa skapað persónur sístæðar
í íslenzkum bókmenntum, svo
sem Kristrúnu í Hamravík o. fl.
Mönnum er því að vonum eigi
lítil forvitni á að kynnast þeirri
skáldsögunni, sem frá Guðmundi
G. Hagalín kemur eftir tólf ára
hlé, og fullyrði ég, að hin nýja
bók verður engum vonbrigði,
þeim er unna skáldverkum þessa
höfundar.
Sól á náttmálum, sagan um Ás-
brand Guðmundsson í Hjallatúni,
er nútíma saga. Aðalsögusviðið
er Hjallatún, vel setin jörð í mið-
lungssveit, reist úr kotkreppu af
fjórum harðduglegum ættliðum.
Samt er þar umhorfs sem víða
í miðlnugssveitum þessa lands í
dag, heimilisfólkið allt roskið
auk eins telpukrakka. Húsbónd-
inn er kominn yfir sjötugt, hús-
freyjan örlítið yngri, bæði vík-
ingar duglegir, hann skapríkur,
hún rólegri, bæði samhent eftir
langa ævi samstilltra starfa og
þögulla dáða. En hver verða ör-
lög þeirra miklu verka, sem eftir
þau liggja og þá, sem á undan
þeim sátu jörðina. Miðsóknarafl
höfuðstaðarins hefur sogað börn-
in, fimm að tölu, til Reykjavík-
ur, þar sem þau hafa komið sér
sæmilega fyrir flest og slitið sam
bandi við bernskustöðvarnar að
öðru leyti en því, að sum sendu
þangað börnin á sumrin, meðan
þau voru lítil, en nú er sá tími
liðinn.
Þetta sem sagt hefur verið, er
fjarska venjuleg saga í landi voru
um sinn, saga, sem a.m.k. kaup-
staðarfólkið sættir sig við, en er
varla þrautalaus hinum.
Það sem afbrigðilegt er við
sögu Ásbrands og Hjallatúns er
það, að áhrifamiklir menn upp-
götva allt í einu, að óvíða eru
betri hafnarskilyrði en skammt
frá bænum, og taka þeir til við
að semja áætlanir um skjóta
hafnargerð þar og stofnun út-
gerðarbæjar við auðug fiskimið.
Þetta vekur hrifningu meðal ráða
og peningamanna, og allt virðist
klappað og klárt.
Hjallatún hækkar eigi lítið í
verði, ekki sízt holt og grjót-
hólar, grjót þarf i höfnina, lóðir
undir væntanlegan bæ. Ásbrandi
bónda er boðið stórfé í jörðina,
en hann býður braskinu byrginn,
neitar að selja jörð ættar sinnar
og verk eigin handa og gera að
bitbeini gróðamanna fyrir sunn-
an.
Nú breikkar sögusviðið all-
mikið, færist til Reykjavíkur ann
að veifið, þeir sem létu sér fátt
Guðmundur G. Hagalín
um finnast áður, börn þeirra
hjóna og aðrir, gera tíðreist heim
á óðalið í von um fjárhlut. Hér
stefnir höfundur saman ólíkustu
persénum, kaupsýslumönnum úr
Reykjavík, Hjallatúnshjónum og
börnum þeirra í höfuðstaðnum,
sem er margt annað betur gefið
en skilja gamla foreldra sína,
sem ekki vilja selja óðal sitt og
ævistarf, þegar nóg fæst fyrir.
Söguþráðurinn verður ekki
rakinn lengra, en sagan er bæði
vel sögð og áhrifamikil, og upp
af þessum átökum rís skýr þjóð-
félagsmynd — þjóðfélag jafn
vægisleysis og keppni eftir fljót-
teknum gróða, kjölfesta engin
nema hjá aldamótafólkinu í
Hjallanesi og skáldinu unga,
enda allt það fólk, gamla fólkið
og skáldið, mestu þrákálfar að
dómi flestra hinna, að það skuli.
ekki vilja sleppa kjölfestu sinni,
utanveltufólk í dansinum kring
um gullkálfinn.
Það var áður kunnugt, að Guð-
mundur G. Hagalín hefur glöggt
auga fyrir persónulegum sér-
kennum, og nýtur það sín vel
hér sem endranær. Hér er hver
persóna fast mótuð og skýr, og
er aðdáunarvert, hve vel höfundi
oft tekst, í fáum pennadráttum
að gera persónur sínar ljóslif-
andi fyrir hugskoti lesandans.
Eftir fyrsta kaflann, sem er stutt-
ur, þekkjum við t. d. mætavel
allt fólkið í Hjallanesi.
Höfundur ann flestum persóna
sinna og reynir að draga fram
sem mest gott hjá hverjum og
einum. Hér bera þó af Hjallanes-
hjónin, bæði eftirlæti Guðmund-
ar G. Hagalíns, svo og Kon-
kordía Sýrusdóttir, harla minnis
stæð, stálgreind og sérkennileg
kerling, — að ógleymdu skáld-
inu, „atómskáldinu", sem hér er
látið njóta sannmælis af mikilli
víðsýni, en slíkt er eigi algengt
hér hjá okkur.
Annars fer varla hjá þvi, að
oss virðist vér þekkja persónu-
lega mitt á meðal vor margar
þeirra manngerða, sem fram
koma í þessari bók, því að svo
sannar myndir eru þetta af því,
sem gerist í dag. Þó þykir mér
mest um vert innlifun höf. í líf,
störf, hugsunarhátt og málfar
fólksins í Hjallanesi, jafnt þess
roskna, sem tólf ára telpunnar.
Skilningurinn hefði varla orðið
næmari,- þótt hann hefði verið
einn úr hópi þess. Þetta er að
visu engin ný uppgötvun um G.
G.H. því að áður var kunnugt,
að hann þekkti vel íslenzka bænd
ur og sjómenn ,enda alinn upp í
slíku umhverfi, og hefur þetta
komið glöggt fram hjá honum
oft áður.
Það sem ég helzt vildi finna að
Sól á náttmálum, er dálítill pré-
dikunartónn á stöku stað, t.d. í
kaflanum um forstjórann og
Reykjavíkurför Ásbrands bónda.
Sum samtölin eru heldur ekki
nógu hnitmiðuð.
En sem heild er sagan gott
verk, mjög persónuleg, gædd víð
sýni og afar jákvæð þrátt fyrir
raunsæi sitt. Og ég vona að næsta
skáldsaga hans láti ekki bíða eins
lengi eftir sér og þessi gerði.
Eiríkur Hreinn Finnbogason.