Morgunblaðið - 03.04.1958, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 3. apríl 1958
MORGVNBLAÐ1Ð
13
Mynd af Skálholtsstað tekin á sl. hausti.
REYKJAVÍKURBRÉF
Miðvikud. 2. apríl
Páskahátíðin
AF BARÁTTUNNI milli lífs og
dauða, og góðs og ills, eru til ótelj-
andi sögur allt frá alda öðli. Menn
hafa séð merki þessarar baráttu
í sjálfri náttúrunni: Sigur myrk-
urs og dauða að vetri, sem þó vejtð
ur undan að láta með vorkom-
unni, þegar aftur vaknar til lífs
það, er menn um sinn hugðu vera
dautt. í mannlegu lífi erU einnig
ótal dæmi hins sama: Þeir, er
b 'rðust hinni góðu baráttu, urðu
að lúta í lægra haldi og þola
margs konar þjáningu, áður en
þeir hlutu þann sigur, sem hinum
góða málstað hæfir.
Hvergi er þessi saga til í feg-
urri mynd en páskaboðskap krist-
innar kirkju. Vonandi verða eng-
ir svo önnum kafnir við skemmt-
anir eða annarleg störf um pásk-
ana, sem nú eru orðnir lengsta
samfellt frí margra, næst á eftir
sumarfríi, að þeir gefi sér ekki
tíma til að hugleiða þennan há-
leitasta boðskap, sem mannkyninu
hefur verið fluttur. Það var sá
boðskapur, sem var bakgrunnur
orða þjóðskáldsins Matthíasar, er
hann forðum sagði:
Aldrei er svo bjart
yfir öðlingsmanni
að eigi geti syrt
eins sviplega og nú;
og aldrei er svo svart
yfir sorgarranni-;
að eigi geti birt
fyrir eilífa trú!
á Öxnadalsheiði
Framangreind orð þjóðskálds-
ins koma í hugann við fregnina
af hinu hörmulega flugslysi á
öxnadalsheiði. Þar létu fjórir
ungir piltar á fyrsta vori æsku
sinnar skyndilega lífið. Maður
nákunnugur þeim, segir þá alla
hafa verið óvenjulega efnismenn.
Sjálfur var flugmaðurinn sérstak
ur reglupiltur, foringi félaga
sinna, er ekki mátti vamm sitt
vita. En enginn má sköpum renna.
Hér eiga margir um sárt að
binda og allir Islendingar senda
nú aðstandendum og vinum þess-
ara ungu manna innilegar, samúð
arkveðjur. En enginn má lá forn-
vinum Jóhanns G. Möllers og
Edith konu hans, þó að þeim verði
sérstaklega hugsað til hennar,
sem nú hefur skyndilega misst
einkabarn sitt. Áður hafði eigin-
maður hennar látizt á bezta aldri
eftir langvarandi heilsuleysi, sem
varð honum, dugmiklum og óeig-
ingjörnum hugsjónamanni, stöð-
ugur fjötur um fót.
Andlát Magnúsar
júnssonar
Sú sorgarfregn var að berást
í þessu ,að Magnús Jónsson pró-
fessor hefði látizt nú fyrir ör-
skömmu á Landsspítalanum.
Magnús hafði að vísu lengi ver-
ið veikur, en þó kemur andlát
hans á óvart. Ekki þarf að eyða
orðum að því hvílíkur mann-
skaði er að Magnusi. Með hon-
um er horfinn einhver bráðgáf-
aðasti og fjölhæfasti íslendingur
um langan aldur. Hann var ágæt-
ur guðfræðingur, mikill kennari
og prédikari, góður vísindamað-
ur, skemmtilegur rithöfundur, í
fremstu röð stjórnmálamánna,
glöggur fjármálamaður og slyng-
ur frístundamálari. Vill svo til,
að einmitt að undanförnu hefur
verið opin sýning á málverkum
hans, er margir hafa skoðað sér
til ánægju.
Magnúsar verður minnzt ann-
ars staðar hér í blaðinu og ræki-
legar síðar. En áður en þessi
óvænta frétt barst hafði hér í
Reykjavíkurbréfi verið ritað
nokkuð um síðasta sagnfræðirit
hans. Var það síður en svo hugs-
að sem eftirmæli, en þó virðist
engin ástæða til að hætta við
birtingu þess kafla bréfsins, og
kemur hann því hér á eftir
óbreyttur eins og hann var skrif-
aður.
Laíidshöíðingja-
tímabilið
Svo nefnist 9. bindi Sögu ís-
lendinga, er Menntamálaráð og
Þjóðvinafélag gefur út. Það kom
út skömmu fyrir jól í vetur, þ.
e. a. s. fyrri hluti bindisins, sá, er
fjallar um þjóðmál og atvinnu-
vegi. Þetta bindi sögunnar er
skrifað af Magnúsi Jónssyni,
prófessor.
Þeim er þetta ritar, hefur ekki
fyrr en nú nýlega enzt tími til að
Ijúka lestri þessa ritverks. Um
fyrri hluta þess, þann kaflann er
fjallar um þjóðmál, er þó sízt of
sterklega að orði kveðið, þótt sagt
sé, að hann er hreinn skemmtilest
ur, a. m. k. fyrir þá, sem ánægju
hafa af stjórnmálum og snjallri
lýsingu á mikilhæfum mönnum.
Síðari hluti bókarinnar er nokkru
strembnari. Er e. t. v. stundum
helzt til nákvæmlega rakin saga
einstakra fyrirtækja, án þess þó
að þeim séu gerð full skil. Þarna
verður seint hitt það meðalhóf,
sem öllum líki. Sá kostur fylgir,
að fyrir bragðið verður sagan
staðbundnari en ella, og á margt
drepið, sem ýmsir kannast við úr
sínum heimahögum. Þá er oft svo
langt rakið aftur og fram, að
naumast sýnist gert ráð fyrir, að
eins ýtarlega sé frá efninu sagt í
fyrri og síðari bindum sögunnar.
Þar af leiðir að hægara er að átta
sig á framvindu t. d. útgerðar og
verzlunar og einstakra fyrirtækja
innan þeirra starfsgreina, en ef
höfundur hefði haldið sig alveg
við það tímabil, sem bókin er
kennd við, landshöfðingjatíma-
bilið.
Fátt um háa thida?
Um þetta tímabil í heild segir
Magnús Jónsson:
„Á árunum fyrstu eftir 1870
verða mikil tímamót í sögu sjálf-
stæðismáls Islendinga. Og þar sem
hver nýr áfangi í þeim málum
hefur jafnan markað nýtt fram-
faraspor í þágu þjóðarinnar,
verða þessi tímamót mjög merki-
leg í sögunni yfirleitt. Þótt fálm-
andi sé á ýmsan hátt og við erfið-
ar aðstæður, fer þjóðin að eiga
með sig sjálf að nokkru leyti og
og reyna að komast " legg. Má að
ýmsu leyti telja þetta þrjátíu ára
tímabil, frá því skömmu eftir
1870 til þess, er æðsta stjórnin
flyzt inn í landið skömmu eftir
aldamótin, undirbúningsskeið. —
Það er sáningartími ýmislegs
þess, er kemur upp og nær vexti
á næsta tímabili á eftir. Þetta
tímabil hefur verið nefnt lands-
höfðingjatímabilið og hefur ekki
þótt glæsilegt að yfirbragði. Jóns
Sigurðssonar og kappa hans gæt-
ir nú ekki, og nýi tíminn er ekki
runninn upp. Römm öfl í Dan-
mörku heftu frekari sókn í sjálf-
stæðismálinu. Gætnir menn eru
hér við stjórn fjármálanna. Fátt
er um háa tinda, er gnæfa, svo
að á beri. En sums staðar, svo
sem í sjávarútvegi, er hafizt
handa og á öðrurn sviðum lagður
grundvöllur, sem hægt var að
hyggja á og hefja sókn, svo sem
í landbunaði og verzlun“.
All-margir þó
Héi' bregður Magnús Jónsson
upp svo ágætri leifturmynd af
tímabilinu í heild, að aðrir munu
ekki betur gera. Hin nána skoðun
Magnúsar á „landslagi“ þessa
tíma, ef svo má að orði kveða,
það er rétt, sem Jónas Jónsson
frá Hriflu sagði einhvern tíma,
að slíkur maður fæðist ekki nema
einu sinni á 1000 árum. Ef hann
gerir það þá.
En þrjátíu ára tímabil með
eigi lakai-i stjórnmálamönnum en
Benedikt Sveinssyni, sýslumanni,
Tryggva Gunnarssyni, banka-
stjóra, Magnúsi Stephensen, lands
höfðingja, séra Arnljóti Ölafs-
syni, Grími Thömsen skáldi á
Bessastöðum, Jóni Sigurðssyni
bónda á Gautlöndum, Einari Ás-
mundssyni bónda í Nesi, svo að
hinir eldri séu taldir, að ógleymd-
um Valtý Guðmundssyni prófess-
or, Birni Jónssyni, ritstjóra,
Skúla Thoroddsen, sýslumanni og
Hannesi Hafstein, sem hófst
til forystu í lok tímabiís-
ins, svo að yngri kynslóð-
in sé nefnd, virðist ekki hafa
átt minna mannvali á að skipa,
en gengur og gerist í Islandssögu.
Jafnvel þó að hinum þremur síð-
ustu sé sleppt og þeir taldir til-
heyra síðara tímabili, þá jafnast
þessir menn allir á við „kappa
Jóns Sigurðssonar“, þó að fjarri
fari að nokkur nái sjálfum hon-
um. Hitt er annað mál, að starf
þessara manna bar um sumt seint
ávöxt. En þar var ekki þeim sjálf
um um að kenna, heldur eins og
Magnús segir:
„Römm öfl í Dann:örku heftu
frekari sókn í sjálfstæðismálinu“.
Starfið bar árangur þó síðar
yrði, því að hér var einnig sán-
ingartími í sjálfu stjórnarskrár-
málinu, svo sem Magnús með sann
indum segir. íslendingar hefðu
ekki fengið svo skjótt stjórnarbót
eftir að um skipti í Danmörku,
ef Benedikt sýslumaður og sam-
tímamenn hans hefðu ekki sáð því
sæði, sem dugði.
Hetjur horfiiinar
tíðar
Flestum þessum mönnum lýs-
ir Magnús Jónsson meistaralega
í sögu sinni. Þess ber þó að sakna,
að hann minnist naumast á Grím
Thomsen sem stjórnmálamann.
Sjálfsagt verða honum gerð betri
skil í síðari hluta bindisins, en
Grímur Thomsen hefur ekki að-
eins ort hreinskilnari lýsingu á
störfum stjórnmálamanna og sjálf
um þeim en önnur skáld, sem um
er kunnugt hér á landi, heldur
var hann og drjúgur stjórnmála-
maður sjálfur. Hann var einn ör-
fárra íslendinga, sem komst til
verulegra áhrifa, þótt um skamma
stund væri, í Danmörku, og eftir
heimkomu sína var hann áratug-
um saman alþingismaður. Er erf-
itt að verjast þeirri hugsun er
þingtíðindi eru Iesin, að hann
hefði einhvern tímann orðið ráð-
herra, ef hér hefði þá verið þing-
ræðisstjórn.
Um lýsingar á þeim, er Magnús
minnist verulega, verður trauðla
bætt. Ebki gerir hann upp á milli,
hver mestur hafi verið., En ekki
er ósennilegt, svo sem og má
draga af frásögn Magnúsar, að
einna lengst verði þeirra minnzt
Benedikts sýslumanns, Magnúsar
landshöfðingja og Tryggva
gamla. Hver hafði til síns ágætis
nokkuð og langt fram úr meðal-
lagi, þótt enginn væri alfullkom-
inn.
Þeim, er þetta ritar, eru hinir
tveir síðarnefndu í barnsminni.
Magnús landshöfðingi hafði þ’á
fyrir fullum áratug látið af emb-
ætti en naut virðingar allra og
eftir ferðum hans var tekið. Börn
veittu því þess vegna athygli, beg
ar hann var á gönguferðum um
bæinn, að hann hafði til að stytta
sér leið eins og þau, og ef svo vildi
verkast, smjúga þá stíga, sem
virðulegir borgarar fara venju-
lega ekki. Eftir Tryggva gamla
var og tekið, hvar sem hann fór.
Enn um áttrætt lét hann sér svo
annt um Þjóðvinafélagið, að hann
kom sjálfur að ræða um greinar,
á ferð í Aðalstræti, að einhver
sagði: „Þarna er Tryggvi gamli“.
Leyndist ekki, að þar fór mað-
ur, sem flestum þótti mikið til
koma. Þui'fti ekki börn til þess,
því að næi' fjörutíu árum áður
hafði hann í Kaupm.höfn staðið
fyrir útför Jóns Sigurðssonar.
Og segir Eiríkur Briem í sam-
tímasögu sinni af Jóni, að það
hafi gert: „Vinur Jóns, Tryggvi
Gunnarsson“.
Ekki til nýtileg
reka eða
stimguspaði
I sögu Magnúsar kynnast menn
ekki einungis rammefldum hetj-
um, eins og þeim, sem nú hafa
verið nefndir, heldur fá þeir og
glögga yfirsýn um hagi þjóðar-
innar. Um landbúnaðinn segir
Magpús t. d.:
„Búskaparhættir allir eru í upp
hafi þessa tímabils furðu svipað-
ir því sem þeir höfðu vei'ið um
aldir. OIli því bæði fátækt og kunn
áttuleysi. — —- Hér þurfti svo mik
ið átak, að varla er trúlegt nútíma
mönnum. Mátti svo heita, að allt
vantaði, allt yrði að búa til frá
rótum, án þess að hafa nokkuð
í höndum til þess. Til alls þurfti
fé, en það var ekki til eða fékkst
ekki. —-----
Þá vantaði velkfæri. Er alveg
ótrúlegt, hve lélega íslenzkir bænd
ur bjuggu í hendur sér öld fram
af öld. „Mun ekki ofmælt, að fram
um 1870 hafi í heilum sveitum
ivarla á nokkrum bæ til verið nýti-
ileg reka eða sfunguspaði“. Og þó
tverður að kannast við, að rekan
tog stunguspaðinn voru ærið sein-
>virk tæki til þess að gera mikið
skurk landbúnaðinum til fram-
dráttar.
Mestu varðaði þó hér sem
távallt mannfólkið sjálft. Löng
áþján og fátæktai'basl hafði dreg-
>ið úr mönnum kjark og bjart-
isýni. — — — Öld fram af öld
isat fólkið og dró fram lífið á þess
'um búum, fjölgaði og fækkaði eft
dr árferði, ávallt einhvei's staðar
málægt möi'kum hungursins“.
Menn geri sér grein fyrir, að
iþessi lýsing á við ástandið í land-
ánu, þegar þeir voru ungir, sem
mú eru komnir á efri ár og sumir
ihafa meira að segja ekki enn lát-
ið af störfum. Margt hefur mis-
farið á j eim árum, sem síðan eru
liðin, en við verðum þó að játa,
að nú þætti okkur sennilegra, að
þessi lýsing ætti fremur við íbúa í
annarri álfu, ef ekki á öðrum
hnetti, en Islendinga fyrir aðeins
tveim mannsöldrum.
Þúsund ára þróun
á hálfri öld
Sannleikurinn er sá, að hér á
landi hefur á síðustu 50—60 ár-
um orðið slík gjöi'breyting sem í
flestum öðrum siðmenntuðum
löndum hefur óýkt tekið um eitt
þúsund ár. Þessi breyting er enn
að gerast. Við höfum ekki aðeins
náð því, sem við vorum orðnir aft
ur úr okkar nánustu frændum,
heldur höfum við í ýmsu hagnýtt
okkur tækni nútímans flestum
öðrum fremur. Ástæðurnar til
þess, að svo hefur farið, eru ýms-
ar. En fásinna væri að dylja sig
þess, að þau kynni, sem Islend-
ingar í sti'íðinu og eftir það öðl-
uðust af hinum engilsaxnesku
þjóðum, hafa fært okkur örar
fram í tækninni en nokkuð annað.
Öllu þessu nefur verið samfara
mikið öldurót í þjóðlífinu í heild
og þá ekki sízt efnahagsmálum.
Sumir sýnast stundum óttast
ölduganginn og halda að þjóðin
færist í kaf. Menn gleyma því og
oft, að erfiðara -er að halda jafn
vægi í lítilli bátsskel, sem okkar
þjóðarfleyi, en á stórum hafskip-
um, eins og líkja má þjóðfélögum
‘hini.a stærri þjóða við. Öldugang-
inn má ekki lát;. ógna sér, heldur
átta sig á, hvað gera þarf til að
'halda þ.ióðarfleyinu óbrotnu of-
Framh. á bis. 22
kynni þó að hafa gert að verkum, sem skrifa skyldi í almanak þess.
að honum virtust tindarnir lægri j I barnsaugum var hann ærið fyr
en öðrum, sem þar af hafa minni irferðarmikill, þar sem hann sat
kynni. Fjarlægðin gerir fjöllin svipmikill í lítilli stofu. Þurfti þó
blá og mennina mikla. Saman- , ekki þröngt umhverfi til að eftir
þurðurinn við Jón Sigurðsson er J honum væri tekið, því að eitt sinn
ekki að fullu sanngjarn, því að . er þess að minnast, er börn voru