Morgunblaðið - 19.09.1958, Blaðsíða 8

I
MORGV TS BL AÐIÐ
Föstudagur 19. sept. 1958
Æ
FRA S. U. S.
T í Í3IN
RITSTJORAR: ÓLAFUR B. THORS OG SIGMUNDUR BÖÐVARSSON
Fornar hetjur og
Sælingsdalslaug í
nýjar að
Dalasýslu
Rifjað upp um Guðrúnu Ósvifursdóttúr
Tungustapa o. fl.
HVAMMSSVEIT í Dalasýslu er
íræg sveit úr íslendingasögum
okkar. Að Hvammi í Hvamms-
sveit reisti Auður djúpúðga bæ
sinn og má segja, að staðurinn
hafi borið það nafn allt frá þeim
tíma. Hvammur hefur verið
byggður allt frá því á landnáms-
öld, og hafa fjölmörg örnefni og
bæjanöfn geymzt frá landnáms-
öld í Hvammssveitinni. Ennþá
eru t.d. til Erpsstaðir, Hundadal-
ir, o.fl. staðir bera nöfn, er Lax-
dæla getur um. Hvammur liggur
nú orðið nokkuð úr alfaraleið, ef
haldið er vestur á bóginn, enda
hefur annar og hentugri staður,
Búðardalur tekið við af Hvammi
sem höfuðból Hvammssveitar.
Búðardalur er mjög í vexti, og
mun staðurinn eflaust verða mjög
mikilvægur í framtíðinni, ef
frumvarp Friðjóns sýslumanns
Þórðarsonar, alþm., nær fram að
ganga. í frumvarpi þessu er gert
ráð fyrir, að komið verði upp
leirverksmiðju nálægt Búðardal
(á nánar tilteknum stað), og sér
þá hver í hendi sér, hver lyfti-
stöng það verður fyrir Búðardal.
Eins og kunnugt er situr sýslu-
maður Dalamanna í Búðardal.
ir draga nöfn sín af, öðru frem-
ur, er drangi mikill eða stapi,
sem stendur svo til í miðjum daln
um. Þetta er Tungustapi, sem
frægur er úr samnefndri þjóð-
sögu. Svo að rifjuð sé upp saga
þessi í aðalatriðum, segir þar, að
í Sælingsdalstungu, sem stendur
gagnvart Laugum sunnan megin
í dalnum, hafi einhvern tíma búið
ónafngreindur bóndi með tveim-
ur sonum sínum þeim Arnóri og
Sveini. Sveinn á að hafa verið
í makki við álfa í Tungustapa.
Svo mikið er víst, að iiann hvarf
alltaf um nýárið og vissi enginn,
hvað um hann varð. Arnór kunni
þessum tiltektum broður síns
ílla og fer eina nýársnótt, er
Sveinn hafði horfið að vanda, að
leita hans. Finnur hann Svein
við Tungustapa, þar sem hann
hlýðir á messu með álfum. Kall-
ar Arnór til Sveins, víst á mjög
örlagarikri stund og hvetur hann
að forða sér, líf hans liggi við.
Tekur Arnór síðan sjálfur til fót
anna í áttina heim að Tungu, en
álfaflokkurinn kemst milli hans
og bæjarins og ríður á hann ofan,
þar sem heita Banabrekkur.
Liggur Arnór þarna um nóttina
gamla skólaúsið
Einnig búa þar tveir læknar, ann-
ar fyrir menn, en hinn fyrir aðrar
skepnur. Þar hefur Kaupfélag
Hvammsfjarðar og samastað
sinn.
En svo við höldum okkur við
sögufræga staði í Hvammssveit-
inni, skulum við staldra við þann
fornfræga stað, Sælingsdalslaug.
Sælingsdalslaug er um það bil 25
km. vestur af Búðardal. Að Sæl-
ingsdalslaug bjó fyrrum ekki
ómerkari persóna en Guðrún
Ósvífursdóttir (auk þess sem
greinarhöfundur var þarna á
barnaheimili, þegar hann var sex
ára). Laxdæla greinir frá fyrri
atburðinum: Fáir morgnar munu
hafa verið örlagaríkari að Laug-
um en morgunn sá, er Guðrún
hvatti Bolla, mann sinn, ásamt
fleirum að fremja það ódæðis-
verk að vega Kjartan. Hafði kven
skörungur þessi hin háðslegustu
orð um heimamenn en hótaði
bónda sínum hinni mestu sví-
virðu.Og svo fór, að Guðrún
hafði sitt fram, en afreksmaður-
inn Kjartan féll fyrir Laugabónd
anum, vígmóður en ósár. Graf-
skrift þessa dags eru orð Guð-
rúmar, er hún lét sér um munn
fara að Helgafelli, þegar hún var
orðin nunna: „Þeim var ek verst,
er ek unna mest“.
Það, sem einkennir Sælings-
dalinn, sem Laugar og fleiri stað
Sælingsdalslaug í Dalasýslu.
nær dauða en lífi, unz bóndinn
á Laugum gengur fram á hann,
er hann fór til söngs að Tungu.
Dó Arnór í örmum Laugabónd-
ans. — Þessar tvær sögur, sem ég
hef nú rifjað nokkuð upp, munu
vera þjóðfrægar um þá Lauga-
bændur. Ólíkar urðu ferðir
þeirra. Annar fór með vígahug
að morgni og hafði vegið mann
um kvöldið. Hinn gekk út með
kristilegu hugarfari til bæna-
halds um morguninn og hafði
veitt deyjandi manni nábjargir
um kvöldið.
En sleppum nú „fornaldarinn-
ar ímynduðu farsæld“ og skyggn
umst um að Laugum eins og þar
er umhorfs í dag.
Laugar eru mjög vel í sveit
settar. Hér nýtur sólar mestan
hluta dagsins, ef henni þóknast
á annað borð að láta sjá sig, og
lognsælt er hér með afbrigðum.
Eins og nafnið Laugar bendir til,
er hér sundlaug, og er því fyrir
að þakka, að uppi í fjallshlíðinni
fossar heitt vatnið út úr kletta-
berginu. Heita vatnið er notað
bæði til upphitunar húsa hér á
staðnum og svo auðvitað sund-
laugarinnar. Sundlaugin er eins
og nærri má geta mikið sótt af
Dalamönnum a.m.k. um sumar-
tímann og ferðamenn bregða
alloft af alfaraleið til þess að fá
sér bað. Sundnámskeið eru hald
in hér ár hvert, og krakkarnir hér
í nágrenninu eru ekki há í loft-
inu, þegar þau eru orðin flug-
synd, hvort sem er heldur á
bringusundi, baksundi eða sínu
eigin „hundasundi”, sem þau sum
hver vilja ógjarnan láta af.
Það mun nú vera alllangt síðan
farandskóli var lagður niður í
Hvammssveitinni eins og flestum
sveitum landsins. í þeos stað hef-
ui verið heimavistarskóli hér að
Laugum og að Laugum býr skóla
stjórinn, sem jafnframt er kenn-
ari við skólann. Skólinn hefur
verið til húsa í sundlaugabygg-
ingunni, sem er fremur lítið hús
á nútíma vísu, þótt hún hafi ver-
ið mikil bygging á sínum tíma, en
laugin var byggð árið 1930. Húsið
er nú öldungis ófullnægjandi sem
skólahús og því réðust Hvamms-
sveitungar í það fyrir tveimur
árum að hefja byggingu nýs
skólahúss. í fyrstu stóðu
Hvammssveitungar einir að
byggingunni, en nú mun Fells-
strandarhreppur hafa hlaupið
undir bagga með Hvammssveit-
ungum, enda gefur það áuga
leið, að sh'k bygging sem þessi
leggst þungt á útsvörin, enda þótt
ríkið greiði nokkurn hluta kostn-
aðarins við byggingaframkvæmd
irnar.
Ég hef heyrt, að fleiri hreppar
ætli að leggja þeim, sem fyrir
eru, lið, enda væri það eðlilegt,
því að skólinn er fyrirhugaður
sem heimavistarskóli a.m.k. að
nokkru leyti og þá ekki einungis
til handa Hvammssveitungum
heldur og öðrum íbúum sýslunn-
ar. Gert er ráð fyrir, að um 30
nemendur geti dvalið í skó'anum,
meðan skólatíminn ster ur yfir.
Til þess að gefa nokkra hugmynd
um byggingu þessa, get ég upp-
lýst, að búið er að reisa tvær hæð
ir, og er hvor hæð um sig 169
fermetrar. Á neðri hæðinni er
eldhús, borðsalur og búr öðrum
megin gangs, er liggur eftir endi-
löngu húsinu, en nemendaher-
bergi hinum megin ásamt nokkr
um W.C.s. Uppi yfir eru svo her-
bergi fyrir kennara og ráðskonu
(sitt í hvoru lagi þó) og sömu
megin er einnig sjúkraherbergi.
Hinum megin gangsins eru nem-
endaherbergi. Allt kemur hús-
næði þetta til með að verða eink-
ar smekklegt. Auk þessa á að
reisa viðbótarbyggingu, þar sem
kennslustofur verða. Þá á einnig
að reisa skólastjórabústað.
Síðastliðin tvö sumur hefur
sleitulaust verið unnið við bygg-
inguna, og er hún nú langt kom-
in. í sumar hafa unnið að Laug-
um um og yfir tíu menn frá
morgni til kvölds. Eins og geta
má nærri er framkvæmdunum
hraðað eftir megni, til þess að
nota megi skólann til kennslu á
vetri komanda.
Við, sem dveljum hérna núna
og vinnum við bygginguna,
fleygjum því bæði í gamni og al-
vöru að nota ætti skólann sem
sumarhótel á sumrin, því annars
lægi húsið ónotað hjá garði a.m.k.
4 mánuði ár hvert. Ekki veitir
víst af að „bæta úr gistihúsa-
skortinum“.
Þegar skólabygging þessi er að
fullu gerð, munu sennilega fáir
hreppar á landinu eiga sér veg-
legri barnaskóla en Dalamenn.
Ég ætla ekki að hætta mér út á
þann hála ís að fara að ræða
skólamál yfirleitt. Slíkt yrði
langt mál. En takmarkið hlýtur
að vera, að sérhver hreppur á
landinu eignist skóla á borð við
skólann að Sælingsdalslaug.
Það þarf stærri og hraðskreiðari
skip
Sagði Skúli Möller
í samtali við síðuna
í gær
Á FUNDI Sjálfstæðisfélaganna
um landhelgismálið hér á dögun-
um var meðal ræðumanna Skúli
Möller, sem verið hefur á varð-
skipinu Ægi undanfarið. Vakti
frásögn hans af viðskiptum Ægis
við hina brezku landhelgisbrjóta
verðuga athygli. Okkur lék hug-
ur á að fræðast meir um starf-
semi landhelgisgæzlunnar og
tókum hann því tali.
— Var ekki glímuskjálfti í
mönnum þá er leið að miðnætti
þess 31. ag.?
— Jú, ekki er var laust við það,
þó einkum þegar við reyndum
að taka fyrsta togarann. Við
vissum ekki hvernig það myndi
fara, trúðum því ekki að óreyndu
eins og okkar forspáu stjórnar-
völd, að Bretar myndu beita
hörðu.
— Datt ykkur ekki í hug, að
brezkir myndu beita skotvopn-
um?
— Nei, varla, að minnsta kosti
kom aldrei til mála að svara í
sömu mynt, enda lítið þýtt. Við
tókum aldrei seglið af fallbyss-
unni.
— Féll ykkur ekki þungt að
þurfa að láta undan siga aðeins
vegna lélegri útbúnaðar?
— Sjáðu til, við hófum góða
samvizku en þeir slæma, það
virðist mér ætla að verða ofan á.
— Hver er helztur munur á
starfi á kaupskipi og varðskipi?
— Vinnan er ólík og agian.
— Finndist þér rétt að taka upp
fullkominn heraga á varðskipun-
um?
— Já, fullkomlega, þetta ætti
að vera eins og á herskipi, ef vel
ætti að vera. Ekki svo að skilja,
að á það hafi nokkuð reynt, en
allur er varinn góður. Varðskips-
menn skilja mæta vel þá ábyrgð,
sem starfi þeirra fylgir, það er
eins og það vanti bara hið opin-
bera innsigli.
— Og skipin?
— Of fá, of smá, of hæggeng.
Með þeim skipakosti, sem nú er,
væri útilokað að gæta landhelg-
innar, en flugvélin hefur stórum
bætt ástandið. En þegar til lengd-
ar lætur dugar landhelgisgæzl-
unni ekki manngildi og einurð
varðskipsmanna eitt saman, það
þarf stærri og hraðskreiðari skip.
Stærsta skip okkar, Þór gengur
Skúli Möller
um 18 mílur, en hinn allt niður
fyrir 10 mílur og geta því ekki
elt uppi togara af nýjustu gerð.
Okkur vantaraðminnsta kosti tvo
fallbyssubáta, sem ganga yfir
tuttugu mílur. Það er aðeins ótt-
inn við öfluga gæzlu, sem bægja
mun landelgisbrjótunum frá.
Verði þar einhvers staðar lát á
munu þeir ganga á lagið, hér eftir
sem hingað til.
— Hvað varð ykkur helzt til
hughreystingar í hinum ójafna
leik, var það ef til vill trú Davíðs,
er hann gekk gegn hinum
grimma Filistea?
— Trú okkar var einhugur
þjóðarinnar, einhugur, sem því
miður var ekki að finna innan
ríkisstjórnarinnar, þess aðila,
sem ganga skyldi undan með
góðu fordæmi.
— Já. Lúðvík treystir ekki Guð
mundi í og Guðmundur ekki Her
manni, við því er ekkert að gera,
reyni ég að hughreysta Skúla,
þeir eru alltaf að reyna að slá sér
upp hver á annars kostnað.
— Það er einhugur þjóðarinnar,
sem unnið hefur fyrstu orrustu
þessa „stríðs", segir Skúli, en
ekki hina síðustu. Hótun stjórn-
arblaðsins „Þjóðviljans" um elt-
ingaleik þeirra Lúðvíks og utan-
ríkisráðherra á Allsherjarþingið
er sízt til þess fallinn að styrkja
málstað okkar. Slík skrif gætu
snúið vopnunum í höndum okk-
ar, ef óvinirnir ganga á lagið.
— Það er sagt um Breta, að
þeir tapi orrustunum, en vinni •
stríðið segi ég.
Svo gæti farið, segir Skúli, ef
stjórnmálaspekúlantar fara að
varpa þessu fjöreggi þjóðar-
innar á milli sín, eins og „Þjóð-
viljinn" er að hóta. Við verðum
að styrkja landhelgisgæzluna og
efla og vona í lengstu lög að hægt
sé að hemja Lúðvík hér við tún-
fótinn, þá mun allt fara vel.
Með einurð og festu og þraut-
seigju, þeim góða lesti íslendinga
munum við vinna fullnaðarsigur.
Sá sigur er áreiðanlega ekki
langt undan.
J.
Frá FUS i Dalasýslu
STARFSEMI félags ungra Sjálf-
stæðismanna í Dalasýslu hefur
staðið með miklum blóma á þessu
sumri og efndi félagið m.a. til
hópferðar á hérðasmót Sjálfstæð-
ismanna í Snæfellsnes- og
Hnappadalssýslu, sem haldið var
í Ólafsvík hinn 17. ágúst s.l. Var
farið í tveim stórum bifreiðum
og voru þátttakendur í ferðinni
alls 84. Veður var gott og heppn-
aðist ferðin ágætlega. Var mikill
mannfjöldi þarna saman kominn
víðs vegar að úr sýslunni og
undu menn sér hið bezt.a fram
eftir nóttu.
Tvö undanfarin sumur hafa
ungir Sjálfstæðismenn í sýslunni
efnt til slíkra ferða, sem báðar
hafa tekizt með miklum ágætum.
Ekki leikur vafi á, að slíkar hóp-
ferðir eru vel til þess fallnar að
efla samheldni félaganna og
skapa heilbrigðan félagsanda.
Núverandi farmaður félagsins
er Elís Þorsteinsson.