Morgunblaðið - 15.01.1959, Page 11

Fimmtudagur 15. jan. 1959.
MOK'JVHBLAÐIÐ
11
Wið þurfum nýjar, mannsœmandi
leikreglur í stjórnmálabaráttunni
1931. í nsestu alþingiskosningum
hlaut hann aðeins 8530 atkv. eða
23.9% kjósenda og tapaði aftur
þriðja hluta þingmanna sinna.
Draga verður því í efa, að menn
fýsi að hverfa til slíks eða svip-
aðs fyrirkomulags að nýju.
LýSrœðislega skipun Alþingis og
jafnvœgi byggðarlaga
Rœða Jóhanns Hafstein, alþm. um kjör-
dœmamálið á fundi Stúdentafélags
Reykjavíkur í fyrrakvöld
STUDENTAFELAG Reykjavík-
ur hefir efnt til þessa fundar í
því skyni að rætt verði um nýja
eða breytta kjördæmaskipun
landsins.
Virðist nú svo komið, að allir
viðurkenni, fúsir eða nauðugir,
að við núverandi kjördæmaskip-
un verði ekki með neinu móti
lengur unað. Það eitt út af fyrir
sig er merkur áfangi. Þess er að
minnazt, að eftir lýðveldisstofn-
unina var hver stjórnarsikrár-
nefndin af annarri • sett á lagg-
irnar til þess að gera tillögur um
nýja stjórnarskrá hins unga lýð-
veldis. Nefndirnar gufuðu upp.
Árangur enginn. En á hverju
strandaði hinn góði ásetningur,
að setja lýðveldinu nýja stjórn-
arskrá, vandaðri og réttlátari
grundvallarlög?
Ég hygg, að menn muni ekki
véfengja ályktun mína, að í raun
og veru hafi ætíð strandað á
einu og sama atriðinu, að menn
gætu samstillt tillögur sínar um
það, hvernig kjördæmaskipun
landsins skyldi vera, en ákvæðin
um kjördæmaskipunina eru að
sjálfsögðu eitt af meginatriðum
stjórnarskrárinnar. Þegar sá
vandi er leystur, ætti að vera
auðvelt áð endurskoða síðar ýms
önnur atriði stjórnarskrárinnar,
sem bæta mætti.
En hvað skyldi þá valda, að nú
virðast flestir á einu máli um, að
breytingum á kjördæmaskipun-
inni verði ekki lengur skotið á
frest — og vissa er um mjög víð-
tæka samstöðu stjórnmálaflokka
um meginatriði þeirra breytinga,
sem gera skuli?
Fátt er svo með öllu illt, að
ekki boði nokkuð gott, og hér
er tvímælalaust Hræðslu-
bandalaginu, sællar minning-
ar, fyrir að þakka. Þetta kosn-
ingabandalag Framsóknar-
flokksins og Alþýðufiokksins
í síðustu alþingiskosningum,
1956, afhjúpaði svo vægðar-
Iaust meingalla núverandi
kjördæmaskipunar og kosn-
ingalaga, að jafnvel þessir
sömu flokkar töidiu sig þurfa
að gera það að einu samnings-
atriði stjórnarsáttmálans með
kommúnistum, við myndun
vinstri stjórnarinnar, eftir
kosningarnar, að þessi ósómi
skyldi lagfærður. Að vísu
efndi vinstri stjórnin ekki
þetta fyrirheit, fremur en svo
mörg önnur, — en það er önn-
ur saga.
En hvernig á þá hin nýja kjör-
dæmaskipun að vera í meginatr-
iðum? Það er umræðuefni okkar
í kvöld.
Hvernig kjördæmaskipun má
ekki vera.
Það getur stundum verið góð
byrjun, til þess að átta sig á góðri
skipan mála, að gera sér ljósa
grein fyrir, hvernig viðkomandi
málum beri ekki að skipa. Og það
getum við í þessu sambandi hæg-
lega gert með því að athuga fyrst
í stað núverandi kjördæmaskip-
un, því að hún er orðin sýnis-
horn þess, hvernig kjördæma-
skipun í lýðræðisþjóðfélagi, má
ekki vera.
Núverandi kjördæmaskipun
byggir á tvennskonar kosninga-
fyrirkomulagi — meirihlutakosn-
ingu í einmenningskjördæmum
og hlutfallskosningu í tvímenn-
ingskjördæmum og Reykjavík,
með 8 þingmenn. Þetta ósamræmi
er mjög óeðlilegt, en þó miklu
verra en sýnist, þegar betur er
að gáð. Því að ósamræmið er
ekki aðeins í mismunandi kosn-
ingaaðferð, heldur í einu og öllu
og raunar hvar, sem niður er
drepið. Ekkert samræmi er t.d.
milli kjósendatölu bak við hvern
þingmann, hvort heldur milli
einmenningskjördæmanna og
hlutf allskosningak j ör dæmanna
eða innbyrðis milli einmennings-
kjördæmanna annars vegar og
hlutf allskosningakj ördæmanna
innbyrðis hins vegar.
Lítum á nokkur dæmi: Fyrsjt
nokkur einmenningskjördæmi. Á
Seyðisfirði eru 426 kjósendur á
kjörskrá bak við einn þingmann.
í Gullbringu- og Kjósarsýslu eru
7515 kjósendur bak við einn þing-
mann. f Dalasýslu 703, í Austur-
Skaftafellssýslu 759, í Stranda-
sýslu 872, í Vestur-Húnavatns-
sýslu 803 kjósendur á bak við
þingmann. Á Akureyri eru svo
4640 kjósendur bak við einn þing
mann. Svona er ósamræmið gíf-
urlegt milli einmenningskjör-
dæmanna innbyrðis.
Og þó verður það ennþá
verra þegar uppbótarsætin
koma til í mörgum tilfellum.
Það er t.d. eftirtektarvert, að
í alþingiskosningunum 1949
koma 6 þingmenn, að uppbót-
arþingmönnum meðtöldum á
þrjú minnsliu einmennings-
kjördæmin, Seyðisfjörð, A.-
Skaftafellssýslu og Dalasýslu,
með samtals 1984 kjósendur á
kjörskrá þá. En aðeins einn
þingmaður í strjálbýlu ein-
menningskjördæmi með þó
hærri kjósendatölu en þessi
þrjú kjördæmi til samans,
eins og Suður-Þingeyjarsýslu,
þar sem voru 2380 kjósendur
á kjörskrá.
Þá eru kjördæmin með fleiri
þingmenn og hlutfallskosningu.
f Norður-Mx'xlasýslu 737 kjósend-
ur á kjörskrá bak við hvorn þing-
mann af tveim, — í Reykjavík
4700 kjósendur bak við hvern
þingmann af 8. í Árnessýslu 1791
kjósandi bak við hvern þing-
mann, en í Rangárvallasýslu 889
kjósendur við hvern þingmann,
eða rétt helmingi færri.
Herfilegt misrétti milli flokka.
Milli stjórnmálaflokkanna verð
ur svo ósamræmið og glundroð-
inn ekki síður.
í síðustu kosningum fær
Framsóknarflokkurinn 17 þing
menn kjörna og samtals 12925
atkv., en Sjálfstæðisflokkur-
inn jafn marga kjördæma-
kjörna á 35027 atkv., — og svo
tvo uppbótarþingmenn, eða
alls 19 þingmenn. Hefði rétti-
lega átt að hafa 46 þingmenn
á móti 17 þingmönnum Fram-
sóknarflokksins.
Þegar búið er að úthluta 11
uppbótarþingsætum, til að jafna
metin milli flokkanna í síðustu
kosningum, hefði þurft að halda
áfram að úthluta 49 þingsætum
til viðbótar, til að ná jöfnuði
milli flokkanna. Uppbótarsætin
hefðu með öðrum orðum þurft að
vera 60 alls, til þess að nokkurn
veginn sama kjósendatala væri
bak við þingmann hvers flokks —
og heildartala þingmanna þá orð-
ið 101.
Það mgi halda endalaust áfram
að sýna veilurnar í núverandi
kjördæmaskipun og kosningalög-
gjöf, — en látum þetta nægja.
Hér höfum við séð augljós dæmi
þess ósamræmis og ranglætis,
sem ber að varast og leiðrétta
verður.
Sem jafnastur kosningaréttur og
jafnvægi byggðarlaga.
En hvers mundi þá helzt bera
að gæta, þegar kjördæmaskip-
un landsins er ákveðin? Víst gæt-
um við sótt margvíslegan fróðleik
til annarra ríkja um það, hvernig
þau hafa skipað þessum málum,
á margbreytilegan hátt og með
mjög mismunandi reynzlu. En þó
held ég, að við þurfum að gæta
Jóhann Hafstein
ákafiega mikillar varúðar í því
að sækja fordæmi til annarra
þjóða í slíku máli.. Aðstaða Okk-
ar íslendinga er svo einstæð og
feikilega frábrugðin öðrum vegna
i þess hversu örsmá þjóðin er, en
lifir þó í mjög stóru, strjálbýlu
og harðbýlu landi. Ég tel farsæl-
ast að leitast umfram allt við
að skilja rétt eðli og sérkenni
okkar litla þjóðfélags og miða á-
kvarðanir okkar við þá reynzlu
og lærdóm, sem okkar eigin
stjórnmálasaga og þróun geymir.
Mér er ljóst, að það er vanda-
samt að skilgreina á hverjum
meginstoðum kjördæmaskipunin
beri að hvíla. Menn geta skýrskot
að til sögulegra raka, félagslegra
sjónarmiða og lýðræðislegra
grundvallarreglna og fleiri meg
inatriða. Að mínum dómi er
vandinn að samstilla réttilega
þessi sjónarmið.
Sumir hafa viljað leysa vand-
ann á einfaldan hátt og sagt:
Auðvitað á kosningaréttur manna
að vera jafn, hvar í stétt eða
stöðu sem menn eru, konur eða
karlar, til sjávar eða sveita, í
strjálbýli eða þéttbýli. örugga
leiðin til þess að ná þessu marki
er að allt landið sé eitt kjördæmi.
— Einn framboðsisti fyrir hvern
flokk — og kosið hlutfallskosn-
ingu.
Þetta er að mínum dómi of ein-
hliða sjónarmið.
Við þurfum að hafa í huga, að
það er ekki ýkja langt síðan ís-
lendingar voru bændaþjóðfélag
fyrst og fremst, þar sem allir
bjuggu í strjálbýli, engir kaup-
staðir eða þéttbýli svo neinu
næmi.
Hinn öri fólksstraumur úr
sveitum til kaupstaðanna á síð-
ari áratugum hefir hvorki verið
öfga- né hættulaus þróun.
Og sjálf stjórnskipun ríkis-
ins verður að miðast við, að
kjölfestan, það er hæfilegt jafn
vægi í byggðum landsins, sog-
ist ekki fyrir borð. Þrátt fyrir
marga galla hinnar gömlu
kjördæmaskipunnar er það
þó ríkt, í eðlisfari íslend-
inga að byggðarlögin hafi
sína þingmenn. Samfara jöfn-
um kosningarétti einstakling-
anna er því mikilvægt að hafa
í huga jafnvægi byggðanna.
Við Bjarni Benediktsson og
Gunnar Thoroddsen lögðum til í
síðustu stjórnarskrárnefndinni,
„að kosningarréttur sé svo jafn
sem þjóðarhagir og staðhættir
leyfa“, eins og það var orðað.
Ef til vill má orða þessa hugsun
betur með því að segja, að kosn-
ingarréttur skuli vera sem jafn-
astur miðað við sérkenni hins ís-
lenzka þjóðfélags. Við skýrðum
tillögu okkar þannig, að þing-
mönnum yrði ekki fækkað í strjál
býlinu, eða einstökum landshlut-
um, en fjölgað á hinum fjölmenn
ari stöðum, til þess að jafna nokk
uð metin miðað við þjóðfélags-
þróun siðari ára. Fjölgun þing-
manna í þéttbýlinu skyldi nema
að minnsta kosti tölu hinna 11
uppbótarþingsæta.
Einmenningskjördæmin
hæpin leið
iEn nú kemur enn einkum
tvennt til álita, þó að framan-
greind sjónarmið séu höfð í huga:
Hvort ákjósanlegra sé að skipta
öllu landinu í einmenningskjör-
dæmi — eða í nokkur stór kjör-
dæmi með hlutfallskosningu? Ég
geri þá ráð fyrir, að menn fall-
izt á, að eðlilegast sé að kosn-
ingafyrirkomulagið sé hið sama
um land allt, — hvor leiðin, sem
valin yrði. Ég hefi áður byggt á
þessu sjónarmiði í stjórnarskrá*-
nefndinni, sem ég vitnaði áðan
til. En engar frekari umræður
urðu á þeim vettvangi um það,
hvort kosningafyrirkomulagið
hentaði betur.
Nú verð ég að segja það, að
mér finnst vissulega reynzla
síðari ára ásamt nánari athug-
un málsins leiða til þess, að
einmenningskjördæmi henti
ekki aðstæðum hér á landi. í
fámenni okkar yrðu einmenn-
ingskjördæmin örsmá. Svo
smá, að örfá atkvæði gætu
iðulega ráðið úrslitum. Er þá
sú hætta mest, að með peninga
valdi og atvinnukúgun sé auð-
velt að hafa úrslitaáhrif á kosn
ingar. Og þó að því væri ekki
til að dreifa, er með þessum
hætti enganveginn hægt að
tryggja lýðræðislega skipiun
Alþingis.
Um þetta eru glögg dæmi í
kosningaúrslitum hér á landi. í
síðustu alþingiskosningum 1956,
hefði Sjálfstæðisflokkurinn ekki
þurft að vinna frá öðrum flokk-
um nema 138 atkvæði í tilteknum
kjördæmum til þess að bæta við
sig 7 þingsætum. Og í alþingis-
kosningunum 1953 á sama hátt
86 atkvæðum til að bæta við sig
5 þingsætum.
í kjördæmakosningum 12. júlí
1931, þegar kjósa skyldi 36 þing-
menn, alls staðar meirihluta-
kosningu — eins *og í einmenn-
ingskjördæmum, nema Reykja-
vík, þar sem þá voru kosnir 4
þingmenn, fékk Framsóknarflokk
urinn 21 þingmann kosinn á sam-
tals 13844 atkv. (35.9%), en Sjálf-
stæðisflokkurinn 12 þingmenn á
16891 atkv. samtals (43.8%) og
Alþýðuflokkurinn 3 þingmenn á
6197 atkv. (16.1%).
Framsóknarflokkurinn fékk
þarna mikinn meirihluta þing-
manna, eða um 60% þeirra, með
liðlega þriðjung atkvæða í kosn-
ingunum!
Hér í fámenninu kann það
ekki góðri lukku að stýra að fá
mikinn meirihluta á Alþingi með
mikinn minnihluta kjósenda að
baki sér. Enda reyndist Fram-
sóknarflokkurinn skamma stund
höggi feginn eftir kosningarnar
Stór kjördæmi og llutfalls-
kosningar.
Ég kem þá að þeirri leiðinnl,
sem nú er einnig að stefnt, þar
sem vitað er, að allir stjórnmála-
flokkarnir, nema Framsóknar-
flokkurinn, hafa tjáð sig fylgj-
andi henni í grundvallaratriðum,
— en það er sú skipan að skipta
landinu í nokkur stór kjördæmi,
þ.e. sjö utan Reykjavíkur, þann-
ig að alls verði kjördæmin 8, ef
Reykjavík væri t.d. aðeins eitt
kjördæmi. Þingmannatala um það
bil 5—6 eða jafnvel 7 í hverju
kjördæmi, 12—15 i Reykjavík
samtals. Alls staðar hlutfallskosn
ingar og nokkur uppbótarþing-
sæti til að tryggja sem jöfnust
hlutföll milli flokka, þ.e. lýðræð-
isega skipun Aþingis. Þingmanna
tala gæti orðið allt að 58—60.
Eins og ég hefi áður vikið að,
var í síðustu aþingiskosningum
skipulega unnið að því af tveim
flokkanna, Framsóknarflokknum
og Alþýðuflokknum, að hagnýta
sér galla kjördæmaskipunarinn-
ar og kosningatilhögunar. Niður-
staðan varð sú, að þessum tveim
flokkum hafði nærri tekizt að
t^yggja sér meiri hluta á Alþingi,
með samtals 33.9% kjósenda að
baki sér, hlutu samtals 25 þing-
menn af 52. Sjálfstæðisflokkur-
inn hlaut aðeins 19 þingmenn
með 42,4% kjósenda að baki sér.
Eins og áður er getið, hefði hann
til jafns við 17 þingmenn Fram-
sóknarflokksins átt að fá 46 þing-
menn, ef jafnrétti væri milli
flokka, eða sömu hlutföll í þing-
mannatölu og kjósendatölu flokk-
anna.
Sjáfstæðismenn og Alþýðu-
bandalagsmenn töldu, að úthluta
bæri uppbótarþingsætum til
Hræðslubandalagsins svokallaða,
í einu lagi, annað væri ólöglegt
og brot á stjórnarskránni. Full-
trúar beggja þessara aðila í lands-
kjörstjórn lýstu þessari skoðun.
Samkvæmt því hefði Alþýðu-
flokkurinn enga uppbótarþing-
menn hlotið, en bandalagið sam-
tals 21 þingmann. Svo fór, að
landskjörstjórn gaf út kjörbréf til
4 uppbótarþingmanna Alþýðu-
flokksins með fyrirvörum og at-
hugasemdum sitt á hvað, en
samstæður meirihluti gegn út-
gáfu kjörbréfanna var ekki fyr-
ir hendi. Ekki skal ég rekja þá
sögu hér. Og svo kom yfirdómur-
inn, Alþingi, sem eins og nú hátt-
ar úrskurðar sjálft endanlega um
gildi kosninga og kjörgengi, sam-
kvæmt 1. gr. þingskapa. Það mun
hafa verið afráðið samtímis, að
þingmemí Alþýðubandalagsins
léðu atkvæði sín til að samþykkja
hin umdeildu kjörbréf 4 þingm.
Hræðslubandalagsins og tveir
þingmenn Alþýðubandalagsins
skyldu taka sæti í ráðherrastól-
um vinstri stjórnarinnar. Enn
ein sagan, sem ekki verður frek-
ar rakin nú.
Strax í upphafi þessa kjörtíma-
bils hóf þingflokkur Sjálfstæðis-
manna mjög umfangsmikla at-
hugun á ráðlegustu leiðum til að
bæta kjördæmaskipun landsins
og breyta henni í réttara horf.
Ekki var álitið tímabært að
hreyfa málinu á Alþingi fyrr en
líklegt væri, að um það gæti
náðst nauðsynleg samstaða til að
tryggja framgang þess. Strax
eftir að vinstri stjórnin baðst
lausnar óskaði Sjálfstæðisflokk-
urinn eftir viðræðum við AL-
þýðuflokkinn og Alþýðubanda-
lagið um athugun á því, hvort
þessir flokkar gætu náð sam-
komulagi um breytingar á kjör-
dæmaskipuninni. En þá hafði það
nýskeð áður, að flokksstjórnar-
fundur Alþýðuflokksins hafði
samþykkt tillögur í kjördæma-
málinu, sem í meginatriðum voru
samhljóða þeim niðurstöðum, er
fyrir lágu hjá þingflokki Sjálf-
stæðismanna. í viðræðum milli
hinna þriggja flokka kom ótví-
rætt í ljós, að þeir voru mjög
Framh. á bls. 12