Morgunblaðið - 31.01.1959, Blaðsíða 9

Laugardagur 31. jan. 1959
MORCVNRLAÐIÐ
9
I
Páll meff prjónana.
(Ljósm. Mbl. Ól. K. M.)
Fyrir hvað var Benedikt Grön-
dal merkasti íslendingurinn?
Rætt v/ð Pál Jóns-
son járnsmið
Þ E G A R blaðamaður Morgun-
blaðsins hitti Pál Jónsson járn-
smið að rnáli fyrir skömmu á
Sóivangi í Hafnarfirði, var gamli
maðurinn mjög hress í bragði,
þó hann ætti erfitt með má',
enda hefur hann legið rúmfast-
ur um árabil vegna lóuiujiar. Páll
er merkilegur samtíðamaður á
margan hátt. Það er einkar
skemmtilegt að kynnast þrot-
lausri baráttu þessa fátæka
sveitapilts fyrir því að svala
menntaþrá sinni og verða nýtur
þegn í þjóðfélagi sínu. Hann er
fæddur á Hvammi í Kjós 2. nóv.
1874 og er því kominn talsvert
á níræðisaldur. Hann ólst upp á
Hvammi þar til hann var 10 ára
gamall, en þá fluttu foreldrar
hans Hallbera Pálsdóttir og Jón
Einarsson bóndi að Skorhaga í
Kjós, og tóku þau Pál með sér
og systkini hans bæði. Páll kvaðst
fús að segja Morgunblaðinu nokk
ur atriði úr ævi sinni og bað
blaðamanninn um að rétta sér
höndina: — Ég tala betur, ef ég
næ í hönd þess sem ég tala við,
sagði hann. Það er eins og ég
fái mátt við það.
Og svo bætti hann við:
— Það er ekki hægt að segja,
að það hafi verið beinlínis bú-
sæld á æskuheimili mínu, en
okkur brast aldrei neitt. Við lifð-
um aldrei við skort. Foreldrar
mínir voru allan sinn búskap
fremur efnalítil, eins og títt er um
vel gefið fólk. Bæði lásu þau vel,
en hvorugt kunni að skrifa. Þau
létu okkur börnin læra að skrifa
jafnskjótt og viff höfðum vit á.
— En hver kenndi ykkur að
skrifa?
— Faðir minn keypti handa
mér forskriftarhefti eftir Bene-
dikt gamla Gröndal. Ég kynntist
Gröndal sei»»». Hann var tví-
mælalaust merkilegasti maður
hér á landi á sínum tima.
— Af hverju helzt?
— Hann var nú hámenntaður
maður, en það voru auðvitað
fleiri á þessum árum. Hitt þótti
mér merkilegra, hversu fyndinn
hann var. Skemmtileg kímnigáfa
hefur ekki verið sterkasta hlið
íslendinga, hvnrki fyrr né síðar,
og hygg ég aff Benedikt Gröndal
hafi þar all»»ikla sérstöðu. Hann
sýndi meðal annars, að fyndinn
íslendingur getur bara verið nokk
uð skemmtilegur.
Þú sagðist hafa kynnzt Grön
dal. Hvað viltu segja mér af þeim
kynnum?
— Hann stofnaði Náttúrugripa-
safnið og hafði það í mörg ár í
húsi sínu við Vesturgötu. Þang-
að kom ég oft. Hann var ákaf-
lega innlifaSur í safnið, ef svo
má segja. Hann var dálítið brúna-
þungur og ófríður í andliti og
það hafði þau áhrif, að brand-
ararnir, sem hann lét fjúka, þeg-
ar hann var í því skapi, höfðu
ennþá meiri áhrif en ella.
Svo hló gamli maðurinn upp-
hátt og það var eins og minn-
ingin um fyndni Benedikts Grön-
dals blési enn að gömlum glóð-
um.
— Ojá, mér þykir hann merki-
legastur fyrir fyndnina, þó hann
gæti verið meinhæðinn líka, ef
því var að skipta. Hann var alltaf
sjálfur að tala um, að hann væri
latur, en samt var hann sívinn-
andi að áhugamálum sínum. Hann
haföi vit á því að snerta aldrei
á annarri vinnu en þeirri, sem
hann hafði áhuga á. Fyrir það
var honum auðvitað ámælt, en
betur væri að fleiri fslendingar
tækju hann til fyrirmyndar í
þeim efnum en raun ber vitni.
Þá mundu menn almennt verða
ánægðari með starf sitt og sjálfa
sig. Hann samdi nokkrar ágætar
bækur, eins og þú veizt, og þar
á meðal Heljarslóðaorrustu. Það
hefði ekki hver sem er leikið
eftir. Hann var ekki hræddur við
að kalla valdamenn þeirra tíma
sínum réttu nöfnum og benda á
veilurnar í fari þeirra. Slíkir
menn veita pólitíkusum gott að-
hald »g eru nauðsynlegir í hverju
þjóðfélagi. En svo var Gröndal
líka mjög merkilegur maður fyr-
ir þaff, hversu hagur hann var,
og skrifaði fa«ra rithönd, sem ég
tók r»*r til fyrirmyndar, þó ég
næði ekki fegurðinni í hans stíl.
— Hvenær kynntistu honum?
— Þ»gar ég var í Reykjavík.
En þú spurðir að því, hvernig
ég lærði að skrifa. Þegar ég hafði
skrifað eftir forskriftabók Grön-
dals, þá gekk ég í barnaskóla. Á
þessum árum voru Kjósverjar
svo myndarlegir, að þeir ráku
heimavistarskóla á Reynivöllum.
f þennan skóla gekk ég í 8 eða 9
mánuði. Þá var ég 13 eða 14 ára.
— Var það eina skólaganga
þín?
— Nei, svolítið lærði ég nú
meira, því ég stundaði járnsmíði,
eins og þú veizt, og tók próf í
þeirri grein. Ég lærði járnsmíði
17 ára á heimili Þorsteins Tómas-
sonar að Lækjargötu 10. Þar búa
enn tvær dætur þeirra hjóna og
Ólafur læknir, sonur þeirra, á
sömu lóðinni. Heimili Þorsteins
og konu hans var fyrirmyndar
ágætisheimili. Ég mátti vel
þekkja það, því þar var ég í 9 ár.
Ég gerði ekki prófsmíði fyrr en
árið sem ég fór frá þeim og var
þá látinn smíða skrúflykil, sem
þær systur eiga ennþá. Haustið
1901 fór ég til Kaupmannahafnar
og komst þar í smiðju hjá L. V.
Olsen, frábærum dugnaðamanni.
Smiðja hans var í 0resundsgade
8. Hjá honum var ég í hálft ann-
að ár og tók þar próf annað sinn
til að fá réttindi. Var sveinsbréf
mitt gefið út á þremur málum,
dönsku, þýzku og ensku.
— Hvað smíðaðirðu þar fyrir
prófið?
— Ja, sú prófsmíði er nú einnig
til hján Jóni syni mínum. Þetta
var á þeim árum, þegar bílar
voru fátíðir á götum Kaupmanna
hafnar, en hestar þeim mun al-
gengari. Vanalega gengu 2 hest-
ar fyrir stórum vögnum og milli
þeirra var löng stöng með járn-
hólk fremst á endanum og á hon-
um voru tvö augu, sem aktýgja-
ólarnar voru þræddar í gegnum.
Kölluðu Danir þetta „brillejærn".
Slíkan járnhólk smíðaði ég fyrir
sveinsprófið í Danmöiku.
— Þú hefur auðvitað gengið í
skóla á meðan þú varst í Kaup-
mannahöfn?
— Já, þar gekk ég líka á iðn-
skóla, byrjaði þar 19#2. Mér lík-
aði ágætlega í Kaupmannahöfn.
En nú ætla ég að segja þér frá
iðnskólanáminu. Ég var orðinn
27 ára, þegar ég byrjaði í skól-
anum, og þar sem ég hafði aldrei
gengið í neinn slíkan skóla áður,
var ég settur í l»ekk með smá-
strákum 14—16 ára gömlum. Ég
var allstór vexti og þrekinn, en
strákarnir allir litlir og pervisa-
legir og var þei»» auðvitað mjög
starsýnt á þen»an útlenzka risa,
sem var settur í bekk með þeim.
Við vorum látnir byrja á einföld-
ustu frihendisteikningum og voru
allir strákarnir liprari í því en
ég, þótt ekki væru þeir háir í
loftinu. Þeir hefðu líka lært teikn
ingu í barnaskóla, en ég ekki.
En nú er bezt að ég grobbi dá-
lítið. Yfirken»arinn hafði eftirlit
með öllu náxwi í skólanum. Hann
var fallegur »g viðkunnanlegur
maður, en ekki vissi ég, hvað
hann hét. Fyrstu vikuna var hann
óg kennari minn alltaf að stinga
saman nefjum um mig, og 6. dag-
inn, sem ég var í skólanum, kem-
ur yfirkennarinn til mín, áður
en kennslaw byrjaði, og segir,
að það sé leiðinlegt að sjá mig
innan um þessi „smábörn“, hvort
ég vilji ekki fara í annan bekk.
I skólanum sé bekkur fyrir jafn-
aldra mína með minni menntun.
Ég var auðvitað guðsfeginn. Hann
fór þá s»eð mig í bekk uppi á
lofti og á honum stóð 12A-12B.
Við vorum 2 íslendingetr saman
í herbergi. Herbergisfélagi minn
var Sigurður Loftur Jónsson
kenndur við Berg í Reykjavík og
var han» einmitt fyrir í þessum
bekk. Sigurður var uppalinn hjá
Erlendi Sakaríassyni og Ingveldi
konu hans í Þingholtunum. Þau
áttu húsið að Bergi og Siggi á
Bergi var járnsmiður eins og ég
og hafði lært hjá Þorsteini líka.
Kennarinn í 12A-12B hét Sören
Lund, hár maður vexti og vel
vaxinn, virðulegur með skegg of-
an á maga. Hann var um fimm-
tugt. Þetta mikla skegg gerði
hann e»nþá alvarlegri og virðu-
legri en ella. Hann var fram úr
skarandi kennari og svo fjölfróð-
ur, að kalla mætti, að hann væri
stjörnufræðingur. Hann fór lítið
eftir kennslubókunum, var alltof
mikil persóna til þess að láta þær
spilla kennslunni. Hann hafði líka
einstakt lag á að kenna áhuga-
lausum kjánum. Þegar við fórum
að kynnast dálítið, fór hann að
leggja fyrir mig þyngri dæmi en
sessunauta mína til hægri og
vinstri. 30. júní 1902 vorum við
brautski-áðir. Þann dag vann ég
alveg jafnt og aðra daga. Ég kom
í skólann, eins og venjulega. Lund
stillti okkur upp við vegginn á
kennslustofunni og kvaddi okk-
ur síðan með virktum. En þegar
við ætluðum að fara, bað hann
okkur að bíða fáeinar mínútur
enn. Svo gekk hann á röðina frá
hægri til vinstri, þangað til hann
kom að mér: — Viljið þér gjöra
svo vel að stíga eitt skref fram
úr röðinni, sagði hann. Og svo
hélt hann ræðu yfir mér sérstak-
lega. Hann byrjs.ði á að spyrja,
hvaða númer ég hefði. Ég sagði
honum það: 3777. — Flestir hafa
lært miklu meira en þú, en að
hæfileikum skarar þú fram úr
þeim öllum. Ég er hróðugur yfir
að hafa bezta nemandann í ár.
Fá orð hafa glatt mig m°ira á
lífsleiðinni, get ég sagt þér.
— Og svo fórstu heim.
— Já, svo fór ég heim.
— Þú hefur ekki gift þig í
Kaupmannahöfn?
— Nei, ég gifti mig í Reykja-
vik 10. október 1910, Vigdísi Ást-
ríði Jónsdóttur frá Brekkukoti í
Reykholtsdal í Borgarfjarðar-
sýslu. Við eignuðumst 7 börn og
eru 5 á lífi. Það var ágætt hjóna-
band. Ég var alltaf reglumaður,
neytti hvorki víns né tóbaks og
vann ævinlega mikið. Við bjugg-
um lengst af í Reykjavík. Þar
vann ég fyrst hjá Þorsteini Tómas
syni eða samtals 12 ár, svo tók
ég við smiðjunni í Slippnum og
var þar 5 ár. Þar var ég meist-
ari. Árið 1913 kom hingað til
Reykjavíkur Kirk verkfræðingur
með áhöld og efni til hafnargerð-
ar í Reykjavík. Það fyrsta sem
hann gerði var að byggja smiðju
og var ég fenginn til að veita
henni forstöðu. Vann síðan við
hafnargerðina þangað til haustið
1915. Þetta var mikil vinna, en
að mörgu leyti skemmtileg, því
hér var um miklar framkvæmdir
og samgöngubætur aS ræða. Ég
las það í haust sem leið í ein-
hverju blaði, að við hafnargerð-
ina hefðu aðeins verið notaðir
hakar og skóflur, •» þetta er
ekki rétt, því eins *g kunnugt
er, kom Kirk einmitt »neð ýmsar
vinnuvélar, eins og l«komotiv og
100 vagna, 2 krana *g fleira af
því tagi.
— En hvenær fluttist þú til
Hafnarfjarðar, Páll?
Gamli maðurinn svaraði ekki
spurningunni, en tffk sér dálitla
hvíld. Hann greip í prjónana,
sem lágu á sængin»i: — Ég hefi
alltaf prjónað eitthvað frá því
ég var 7 ára gamaM, sagði hann.
Nú er ég að prjóna sokka á föð-
ur Hrafnhildar litlu. Það er hún,
sem kom hér áðan. Hún er sonar-
dóttir mín. Hingað koma út-
lendingar stundura, bætti hann
við. Það eru vinir »iínir. Það eru
vottar Jehova. En við erum ekki
alltaf sammála, su»»t af því, sem
þeir halda fram er fjarstæða að
mínu viti. Oft eruwi við þó sam-
mála. Ég veit t.d., að við lifum
eftir þetta líf og ég hlakka til
að hitta Vigdísi aftur.
Svo sýnir han» okkur rit votta
Jehova, sem nefnist „Awake“:
Það er á ensku.
— Lestu kannski ensku Páll?
— Já, og þýzku líka. En nú
held ég, að við ættum að tala
um iðnskólann hér í HafnarfirðL
Ég vann hér hjá Hamarsútibú-
inu í 7 ár, eða frá 1925 og þang-
að til heilsan hilaði. Við höfð-
um 4 lærlinga »g nefni ég að-
eins einn þeirra, Sigurð Svein,-
bjarnarson, sem nú er mikill at-"
vinnurekandi í Reykjavík og hef-
ur milli 50 og 60 manns í vinnu.
Fyrsta árið, sem ég vann hjá
Hamri, var ég meðfram að reyna
piltana og komst að því, hv«
mikla menntua þeir hefðu hlotið.
Þeir ætluðu allir í Vélstjóraskól-
ann í Reykjavík. Eftir fyrsta ár-
ið fann ég aS piltarnir voru sv»
lítið menntaffir, að ég óttaðist, að
þeir mundu falla á prófi inn i
Vélstjóraskðlann. Þá var enginn
iðnskóli hér í Hafnarfirði, svo
ég hófst handa vorið 1926 um að
stofna hér slíkan skóla. Ég reri
að því öllum árum í frístundum
mínum með þeim árangri, að iðn-
skóli tók til starfa í Hafnarfirði
fyrsta vetrardag 1926, minnir mig.
Þá var Emil Jónsson nýorðinn
bæjarverkfræðingur hér og fór
ég á hans fu»d og fékk hann til
að verða skólastjóra. Hann tók
málaleitun minni ákaflega vel og
gerðist forstöðumaður skólans.
I Ég var búinn að safna fé með því
að fara til allra þeirra, sem áttu
pilta í iðnnámi og fá þá til að
leggja fram 25 krónur með hverj-
um pilti. Var það fyrsti vísirinn
að þessari merkilegu menntastofn
un, sem að mínu viti hefur borið
þúsundfaldan ávöxt.
f þessu kom Hrafnhildur litla
aftur inn til afa si»s. Hún er
•Tónsdóttir og segist vera 9 ára.
í fylgd með henni er vinkona
hennar, Halldóra Níelsdóttir, sem
er 10 ára. Við erum alltaf saman,
sö«ðu þær, um leið og afi klapp-
aði á kollinn á litlu stúlkunni
sinni.
„Akranes"
BLAÐINU hefur borizt 3.—4.
hefti 1958 af tímaritinu „Akra-
nes“. Er það 68 bls. að stærð og
fjölbreytt að vanda. Heftið hefst
á þriðju grein Sigui’ðar A. Magn-
ússonar blaðamanns um Samein-
uðu þjóðirnar, og nefnist hún
„Neitunarvaldið". Er hún prýdd
nokkrum myndum.
Þá er greinin „Aldarminning",
sem íjallar um séra Jón Sveins-
son prófast, sem var sóknarprest-
ur á Akranesi í 35 ár. Greinina
ritar séra Jón M. Guðjónsson. Þá
er grein um Pétur Ottesen al-
þingismann sjötugan eftir ritstjór
ann Ólaf B Björnsson, sem einn-
ig ritar greininr „Lán og lífs-
nautnin frjóa“ um Guðlaug Sig-
urðsson innheimtumann í Kefla-
vík.
Þá er kvæðið „Þóra Hlaðhönd“
eftir Árna G. Eylands. Jón Gísla-
son fræðimaður ritar þátt úr borg
firzkri byggðasögu, sem hann
nefnir „Reykhyltingar". Ritstjór-
inn skrifar greinina „Nú er risiff
orðið lágt á Alþingi".
Séra Friðrik Friðriksson birtir
langa og fróðlega grein um róm-
verska skáldið Quintus Horatius
Flaccus, og fylgir henni kvæði
sem séra Friðrik orti um skáldið
árið 1949.
Þá er þátturinn „Hversu Akra-
nes byggðist“ eftir ritscjórann,
og er að þessu sinni fjallað um
Ármót. í þættinum „Um bækur“
er fjallað um íslenzka fálka, og
í leiklistarþættinum er sagt frá
sýningum á „Gamla Heidelberg"
á Akranesi.
Eftir séra Þorstein Briem er
greinin „Syndir feðranna ... “ .
Loks er „Annáll Akraness" og
þátturinn „Til fróðleiks og
skemmtunar", sem að þessu sinni
flytur heilmikið af skemmtíleg-
um tækifæriskveðskap.