Morgunblaðið - 09.09.1959, Qupperneq 11

Miðvikudagur 9. sept. 1959
MORCVNBLAÐ1Ð
11
Ríkisóperan í Vín
BEZTA ópera heimsins, — stór
orð og varla raunhæf. Hvað er
bezt er smekksatriði og erfitt að
deila um það, en auðvitað hefur
hver sem vill leyfi til að segja að
þessi eða hin óperan sé sú bezta i
veröldinni. Ég býst samt við að
erfitt sé að færa sönnurásliktsvo
nokkurt gagn sé í. ítalarnir muna
flytja bezt ítalskar óperur, Aust-
urríkismenn og Pjóðverjar
bezt sínar eigin, hvað gerist á
Metropolitan er mjög háð því
hvaða gestir eru þar í það og það
sinnið. Vínaróperan var á sínum
seinasta uppgangstíma fyrir og
eftir fyrri styrjöldina áreiðan-
lega mjög góð ópera. Þá haíði
hún sína föstu söngvara, hún
hafði sitt „ensemble", sem saman
stóð að miklu leyti af austur-
rískum söngvurum, menntuðum
x Vín er og stigu fyrstu frægðar-
sporin á hinu minna óperusviði
borgarinnar — Volksoper, sem
var að minnsta kosti í sumu til-
liti forskóli fyrir ríkisóperuna.
Bú þróun var lífræn og eðlileg
og afleiðing hennar var hið mikla
ágæti óperunnar, vel samæfður
hópur, sem kunni sitt verk og
skilaði Mozart og Richard Strauss
betur en nokkuð annað óperuhús
og Wagner vel á heimsmæli-
kvarða.
☆
Eftir seinasta stríð hélt þessari
þróun áfram, ríkisóperunni var
skipt í tvennt, í öðru húsinu stór-
ar og alvarlegar óperur í hinu
léttar óperur og óperettur. Þá
þýddi ráðning í Volksoper næst-
um örugglega upptöku í aðalhús-
ið ef hæfileikar voru fyrir hendi
og hæfni söngvarans var ekki ein
göngu bundin við óperettuna.
í þann tíð var ekki mikið um
gesti á óperusviðinu í Vín, það
kom helzt fólk, sem var sýnilega
miklu betra en viðkomandi ausí-
urrískur fulltrúi greinarinnar.
Einn af vinsælustu gestunum var
ameríski baritónninn George
London, sem vann hug Vínarbúa
með túlkun sinni á Don Giovanni
Mozarts. Ríkisóperan var þá í
gömlu leik- og óperuhúsi, „The-
ater an der Wien“ elskulegu
gömlu ieikhúsi með mjög góðum
hljómburði. Þá var óperan líka
ódýr og næstum alltaf hægt að
fá miða. Ferðamenn komu næst-
um engir til borgarinnar, hún
var hersetin af bandamönnum og
6jálf á rússneska hernámssvæð-
inu. Sem sagt maður gat skropp-
ið í óperuna ef það datt í mann.
í október 1955 er viðgerðinni
6 sjálfu húsi ríkisóperunnar lok-
ið. Húsið er opnað með pomp og
pragt, það streymir fólk, aðall
blóðs og fjár hvaðanæfa að úi
heiminum til að vera viðstatt.
Austurríki er frjálst land, ekkert
hernám, lítill ótti, járntjaldið
byrjar ekki fyrr en við austur-
landamærin. Margt hækkar í
verði og aðgöngumiðar að óper-
unni líka og um leið verður næst-
um ógjörningur að fá miða, nema
borga meira en stúdent hefur efni
á eða standa daga og nætur til
að fá ódýra miða og til þess hef-
ur maður ekki tíma. Það er ekki
mikið sem kemur til almennrar
sölu af aðgöngumiðum og Vínar-
búar vilja leggja mikið að sér til
að komast í óperuna, þó allt bendi
til þess að það sé verið að reyna
að venja þá af því. Óperustjórnin
var hinn frægi og góði hljóm-
sveitarstjóri Dr. Karl Böhm, eft-
ir skamma hríð var honum vikið
úr embætti, skýringar á því voru
margar en engin góð, hin opin-
bera skýring var sú að hann hafi
ætlað óperunni of lítið af tíma
sínum, en sjálfur sagðist hann
aldrei hafa verið meira í burtu
en samið hafði verið um. Til for-
stöðu hússins var kallaður hin
mikla austurríska stjarna í hopi
hljómsveitarstjóra, Herbert von
Karajan. Nú, ef Böhm var í
burtu samkvæmt samningi og
sumum þótti of mikið, þá veit ég
ekki hvað þeir hugsa um Kara-
jan. Amerikumenn kalla hann
aðaltónlistarstjóra Evrópu. Hann
er aðalhljómsveitarstjóri hjá
tveim eða þrem hljómsveitum,
hann veitir nokkrum hátíða-
leikjum á sumri forstöðu, hefur
gestasamning í næstum öllum
stærstu óperuhúsum heimsins.
Hann setur gjarna sjálfur óperur
á svið, þessar sviðsetningar eru
ekkert meira en gott meðallag.
Þegar sviðsetningin er tilbúin
stjórnar hann frumsýningunni og
ef til vill næstu tveim eða þrem
sýningum en flýgur svo burt.
Hann er vissulega mikill hljóm-
sveitarstjóri, þó deila megi stund-
um túlkun hans. Fyrir nokkru
kom upp ný sviðsetning á Brúð-
kaupi Figaos. Hraðinn á forleikn-
um var svo gífurlegur að manru
varð næst að halda að flugvél
til London eða New York væri
byrjuð að hita hreyflana. Hann
flýgur milli óperuhúsanna og
hljómleikasalanna. Einn góðan
veðurdag skrapp hann, einn í lít-
illi einkaflugvél frá Heidelberg
til Bayreuth. Setuliðsmennirnir,
sem höfðu umsjón með flugvell-
inum urðu ekki lítið hissa þegar
þeir sáu flugvél sem þeir ekki
þekktu og áttu ekki von á, þeir
spurðu í taltækið hver þarna
væri á ferð.
— Karajan.
— Karajan, who is that, never
heard of him.
☆
En hann er ekki sá eini, söngv-
arar og söngkonur, hljómsveitar-
og leikstjórar, allir á stöðugu
spani um meginlandið þvert og
endilangt, yfir til Englands og
Ameríku. Vínaróperan er orðið
eitt sérfyrirtæki, sem hefur sagt
skilið við Volksoper, undir stjórn
hins mikla hljómsveitarstjóra.
En heildin, samstillingin, „en
semble“ hússins er á góðri leið
með að leysast upp. Ungur og
efnilegur söngvari eða söngkona, ur
sem í dag er ráðin í Volksoper á
næstum engan möguleika á að
komast inn í ríkisóperuna, fyrr
en viðkomandi hefur unnið sér
frægðar annars staðar, eða skar-
að svo gífurlega framúr hér, að
óforsvaranlegt sé að neita um
samning. Karajan sjálfum er al-
veg sama um þessa þróun, meira
en svo, það er þetta, sem hann
vill.
I blaðaviðtölum og ýmsum
yfirlýsingum, sem hann hefur
gefið, hefur hann sagt frá skoð-
unum sínum á rekstri óperurm-
ar. Hann vill reka hana í sama
anda og La Scala og Metropol-
itan, aðallega með fyrsta flokks
söngvurum, sem skarpar tungur
kalla „farandsala listarinnar"
fólki, sem er á stöðugu flugi mil’.i
óperusviðanna. Það segir sig
sjálft að sterkur heildarsvipur,
samæfing og samstilling vill
fara fyrir ofan garð og neðan við
slíkar kringumstæður, þó segja
mætti að æsingin og nautnin við
að heyra eina „toppstjörnu", sem
keppist við að syngja heimamenn
í skuggann, sé meiri, en við að
heyra góða samstillta sviðsetn-
ingu. Vínarbúar eru ekki alis
kostar ánægðir með þetta amstur
í húsbóndanum í óperunni, þar
sem afleiðingar þessarar ráðs-
mennsku eru tíðar sýningar með
hækkuðu verði, sem allir hafa
ekki efni á að sjá óg heyra, svo
þegar „fuglinn" er floginn, held-
ur sama óperan áfram, með ann-
ars flokks áhöfn. Ég er ekki kunn
ugur í Milano eða New York en
mig grunar að Vínaróperan hafi
verið og sé enn sterkari þáttur í
lífi almennings í borginni en
óperur í öðrum borgum. Karajan
vill sýnilega brjóta þessa hefð og
gera óperuna að viðkomustað
fyrir heimsstjörnur, en það þýðir
að kostir fyrirtækisins verða
varla mikið meiri en hvers ann-
ars óperuhúss. Hvort hér verður
tekið í taumana eða ekki, er ekki
hægt að sjá, en mikið er um mál-
ið rætt. Ýmsir hafa spurt hvort
Vín þoli yfirleitt mjög dýrt óperu
svið, söngvarar á heimsmæii-
kvarða vilja fá mikið fé fyrir
söng sinn, en það þýðir annað
hvort mjög mikinn taprekstur.
sem ríkið yrði að jafna, eða hækk
að verð á aðgöngumiðum. Dýrarx
aðgöngumiðar eru hæpin lausn,
svo lengi sem Vín er ekki í þjóð-
braut og hægt er að fylla óper-
una með fésterkum erlendum
ferðamönnum. Vínarbúum sjálf-
um þykir of vænt um óperu sína,
og sjálfir hafa þeir verið hennar
bezta „publikum“ í gegnum
þykkt og þunnt, svo ég býst ekki
við að þeir láti sér það vel líka
að vera lokaðir úti frá vinsæl-
ustu skemmtan sinni. Hvort þeir
verða spurðir er svo önnur saga.
Málið hefur líka aðra hlið, sem
er „Wiener Spezialitat“ og bezt
er að tala ekki hátt um. Hljóm-
sveit óperunnar Die Wiener Phil-
harmoniker, er heimsfræg hljóm-
sveit, alkunn fyrir hinn bjarta
lit á tóni hljómsveitarinnar, en
hvernig stendur á þessum bjarta
lit? Hljómsveitin leikur falskt,
grunn a-ið er stillt nokkrum
hertzum hærra en náttúru a-ið,
sem hinn hlutinn af heiminum
notar.
Fínu gestirnir, sem koma al-
vanir að ná sínu háa c með glans
verða að taka töluvet meira á ef
þeir ætla að fá það hreint, þ.a.e.s.
ef þeir heyja það, en það gera
ekki allir /íóngvarar, svo það er
ansi oft sungið falskt. Þeir, sem
heyra eru mjög reiðir og heimta
uppbætur, svo sem hundrað doll-
ara í viðbót fyrir þessa óham-
ingju. Það var sagt, að Leonie
Rysanek, ein dýrlegasta söng-
kona óperunnar, hafi meðal ann
ars af þessari ástæðu skroppið
yfir pollinn og tekið við hlut
verkum Callas á Metropolitan.
Að breyta þessu kostar að vísu
töluvert fé, en varla meir en laun
tveggja stjarna í tvo daga. Kara-
jan lofaði því einu sinni, en hann
hefur ekki efnt það enn.
* Ég sá Valkyrjuna fyrir nokkru,
að mestu með yngri söngvurum,
Siegmund söng ungur kanadísk-
tenor Jon Wickers að nafni
mjög vel, hann virðist hafa flesta
þá kosti, sem Wagnersöngvara
þurfa að prýða, tónnæmi radd
þol og bjarta og fagra rödd. Óð
inn var sunginn af ungum austur
rískum söngvara Otto Wiener, en
hann er að komast í fremstu röð
söngvara í sinni grein. Sieglinde
söng ein úr gamla liðinu, Hilde
Konetzny. Sviðsetningin var eft
ir H. von Karajan. Ég gat ekki
að þvi gert ég varð fyrir hálf-
gerðum vonbrigðum af sviðsetn-
andi á langt líf fyrir höndum.
Vald örlaganna. kom upp fyrir
ekki allöngu í nýrri sviðsetningu.
Ég sá liana ekki fyrr en búið var
að sýna hana nokkuð oft og
skipta dálítið um áhöfn. Kvöldið,
sem ég fór, söng lítið þekktur
ítalskur tenór, Poggi að nafni
landstjórann, samkvæmt sér-
samningi við La Scala. Hlutverk
Ríkarðs, söng Eberhardt Wácht-
er, sá hafði ekki fengið að syngja
á frumsýningunni, Amalíu söng
ein bezta söngkona sinnar grein-
ar Birgit Nilson. Það má vera að
Suður-Tirol og vafasöm pólitík
óperustjórnarinnar hafi legið eitt
hvað , illa í taugum Vínarbúa
þetta kvöld. Poggi er meðalgóður
ítalskur tenór, ekket til áð falia
í stafi yfir, því fór sem fór, fyrsta
aukaklapp kvöldsins og mörg
eftir það fékk Eberhardt Wácht-
er. Það mátti vel sjá að hér hafði
ungur söngvari unnið stóran sig-
ur og bætt við sig nýju hlutverki,
frambærilegu hvar sem er í heirn
inum.
Ballett óperunnar hefur verið
hálfgert olnbogabarn undanfarið.
Eins og góð hljómsveit þarf góð-
an hljómsveitarstjóra til að vera
góð, og gott leikhús góða leik-
stjóra, þá þarf góður ballet góðan
ballettmeistara. Það er mannteg-
und sem virðist vera töluverð
vöntun á. Góður dansari verður
ekki alltaf góður kennari þegar
hann eldist, og ballettmeistarar
þurfa að hafa verið góðir dansar-
ar, fullkomin tæknikunhátta er
frumskilyrði, í viðbót þarf per-
sónuleika, vald, ofstækiskennt
vinnuþrek og jafnvel sköpunar-
hæfileika. Óperuballettinn missti
fyrir skömmu tvo af meisturum
sínum, listamenn, sem ekki virt-
ust í eins ríkum mæli og nauð-
synlegt er fullnægja ofangreind-
um kröfum. Síðan hafa gestir
verið að verki með misjöfnum
árangri. Þó vondir menn haldi
að þeir geti haldið við leiklist og
óperu með tómum flökkurum,
sem hvergi eiga fastar rætur, þá
er smekkurinn þó svo mikill að
hin kröfuharðasta grein sviðs-
listarinnar hefur haldið hefð
sinni. Hún heimtar langa vinnu
sama fólks á sama stað. Einum
gestanna tókst að sýna hvers
ballettinn er megnugur, hvað
hann gæti alltaf, væri hann í
góðum höndum. Gesturinn kom
frá Hannover og æfði 4 balletta:
Evolution, eftir Hollendinginn
Henk Badings, Agon, eftir
Strawinsky, Les Sylphides eftir
Chopin og Ruth eftir Heimo
Erbse. Einkennilegur félagsskap-
ur fyrir Chopin mundi einhver
segja, en hvað um það, leiðinleg
tónlist hans gefur tækifæri til að
ingunni og þó sérstaklega leik-
tjöldum E. Pretoriuss. Tónlistí sýna klassiska danslist _ og nún
Wagnersernogusterkogahrifa; átt. hér yel he-ma Evolutionon
mikil til að þola endurskoðun á
sýn hans á norrænni goðafræði.
Ég leyfði mér að halda að hinar
velheppnuðu tilraunir í Bayreuth
hefðu haft sín áhrif á aðra nú-
tímaleiktjaldamálara, en því var
ekki að heilsa.
★
er nútíma ballett í orðsins fyllstu
merkingu, tónlistin er leikin af
segulbandi og því engum mann-
legum takmörkunum háð, elek-
trónisk tónlist, en gripið er oft
til blæbrigða og hrynjandi venju-
legrar hljóðfæra tónlistar. Dans-
inn sjálfan samdi gesturinn og
sýndi mikla snilld í danssköpun.
Undirtitill verksins var — ótti,
þrengingar. Nútíminn, harður
og hraður galdur, þess á milli
Fyrir nokkru var flutt hér bar- mýkt' ^óðræn fegurð. Sviðslist
ock ópera eftir Hándel, Júlíus nutlluans er einu góðu verkinu
rikari. Og nu komum við að hin-
mannlegu takmörkunum:
Hin heimsfræga hljómsveit Ðie
Cesar. Irmgard Seefried, ein
bezta söngkona óperunnar fyrir i um
barock og rókókó óperur söng
þar eitt aðalhlutverkið. Tóngleð-
in, einfaldleikinn og hin hreina
og formfasta tónlist Hándels
verkar hressandi og unaðslega
eftir hinn sjúklega arnsúg Wagn-
ers eða breiða, uppblásna tilfinn-
ingasemi ítalanna. Júlíus Cesar
var góður vottur þess, hvers Vín-
aróperan er megnug, með ein-
göngu austurrískum söngvurum,
röddum sem hæfa verkinu, sem
skapa misfellulausa heild. Maður
fann að hér var fólk að verki,
sem þekktist og var vel hvort
við annað, enginn reyndi
að skyggja á hinn, enda
hefði slíkt rofið listræna heild
verksins. Flutningur verksins og
sviðsetning, sem haldið var í stíl
við verkið sjálft, var góður vott-
ur rótfastrar hefðar, sem von-
Wiener Philharmoniker gat ekki
og vildi ekki leika Agon Straw-
inskys. Hún varð að leika hann
samt og útkoman varð hneykslan
leg. Það er mjög lofsvert að geta
leikið klassíska og rómantíska
tónlist betur en flestir aðrir, en
það er ansi leiðinlegt fyrir hljóm-
sveit góðs óperuhúss að geta ekki
og vilja ekki leika nútímatónlist.
Óperuhús eru ekki bara söfn, þau
verða að geta fylgzt með tíman-
um.
Ruth eftir Erbse er hálf mis-
heppnað verk og bezt að tala ekki
meira um það. Yvonne. Georgi,
gesturinn frá Hannover sannaði
kyrfilega það orð sem af henni
hefur farið. Viðstaddir þökkuðu
vel fýrir sig.
Þ.E