Morgunblaðið - 21.10.1959, Qupperneq 10

10
MORCfnvnr 4 fílt)
Miðvik'udagur 21. okt. 1959
Dr. Björn Sigurðsson
Minningarorð
F. 3. marz 1913. — D. 16. okt. 1959.
ÞAÐ var skömmu eftir síðastlið-
in áramót að mér barst sú fregn
til Ameríku að Björn væri hald-
inn sjúkdómi sem mjög vafasamt
væri að hann myndi lifa af. Mér
brá svo við þessa fregn, að ég gat
ekki og vildi ekki trúa því, að við
þyrftum að fara að missa þennan
ágæta mann í blóma lífsins,
mann sem þegar hafði þrásinnis
sýnt að hann var fær um að leysa
hin erfiðustu vísindalegu við-
fangsefni læknisfræðinnar, hafði
fundið ráð gegn einum mesta
meinvætti sem herjaði bústofn
bænda, var fullur af áhuga og
hafði margt á prjónunum, svo að
við sem þekktum hann vorum
vissir um að frá honum átti eftir
að koma margt og merkilegt í
læknavísindum sem verða mynui
ekki aðeins þessari þjóð, heldur
og mörgum öðrum að gagni. Slík-
an mann mátti landið ekki missa,
það væri allt of mikið ranglæti
að svipta landið slíkum manni,
„svipta það einmitt þessum eina,
sem svo margra stóð í stað“.
En við hinn skæða sjúkdóm
varð ekki ráðið og þegar á sum-
arið leið var sýnt, að vonin um
að tekizt hefði að komast fyrir
sjúkdóminn, var aðeins von, sem
ekki átti stað í veruleika og nú
varð hann sjálfur og vinir hans
að horfast í augu við dauðann
sem blasti við honum. Hann hafði
lengi haft grun um að hverju
stefndi og talaði um það við mig
eii i sinni með fullri rósemi. Og
þegar ekki varð um villzt, að
hann ætti skammt eftir, tók hann
örlögum sínum með kjarki og ró
og æðraðist hvergi.
Eftir að Björn Sigurðsson hafði
lokið læknisprófi 1937, vár hann
ráðinn sem aðstoðarlæknir við
Rannsóknastofu Háskólans. Hann
hafði þegar sýnt það árið áður
en hann lauk prófi, með rann-
sóknum á taugaveiki í Flatey á
Skjálfanda, þar sem honum tókst
að finna síðasta smitberann, sem
hér hefir fundist, að honum lét
vel að fást við sýklarannsóknir.
Sýnilegt var, að hér var óvenju-
lega efnilegur upprennandi vís-
indamaður, svo að þegar mér
barst tilkynning um að ungur ís-
lenzkur læknir myndi geta fengið
myndarlegan styrk úr minningar-
sjóði Ernst Carlsens óg konu hans.
hvatti ég Bjöm til að sækja um
og fékk hann styrkinn, til þess
að leggja stund á frumuræktun
í Carlsbergstofnuninni í Kaup-
mannahöfn. Síðan var hann á
öðrum vísindastofnunum í Kaup-
mannahöfn, en hvarf aftur til fs-
lands og gerðist aðstoðarlæknir
við Rannsóknastofu Háskólans á
ný í árslok 1940. Hann reyndist
svo vel í starfi sínu, að sjálfsagt
þótti að afla honum meiri frama.
Var leitað til Rockefellerstofnun-
arinnar í New York um styrk
handa honum og reyndist það
auðsótt. Hann fékk styrkinn til
að leggja stund á vírus-rann-
sóknir við Princeton-háskólann í
Bandaríkjunum, og var þar í tvö
ár. Kom heim aftur 1943 og gerð-
ist þá enn aðstoðarlæknir við
Rannsóknastofu Háskólans og
vann þar í rúm tvö ár. En á
þessum árum var unnið að því
að koma upp tilraunastöð í meina
fræði að Keldum, og var ákveðið
að Björn tæki við forstöðu þeirr-
ar stofnunar. Gaf Rockefeller-
stofnunin alls um $100.000 til þess
að koma þeirri stofnun upp, og
er vitanlegt að það fé var gefið
með það fyrir augum og beinlínis
bundið því skilyrði að Björn Sig-
urðsson yrði forstöðumaðurinn.
Tilraunastöð Háskólans í meina
fræði að Keldum hóf starfsemi
sína 1948 og setti hinn ungi for-
stöðumaður strax svip sinn á
starfsemi hennar. I»að stóð ekki
á því að hafist væri handa um
rannsóknir á ýmsum húsdýra-
sjúkdómum, sérstaklega garna-
veikinni í sauðfé, sem var orðin
svo skæð um þetta leyti, að útlit
var fyrir að bún myndi leggja
stóra hluta Austur- og Norður-
lands í auðn. Ekki leið á löngu
unz Björn hafði fundið nýja og
öruggari aðferð en áður hafði
þekkzt til þess að þekkja veikina,
og birtust ritgerðir eftir hann um
þessi efni í amerísku vísindariti
árin 1946 og 1947..
Síðar var tekið til að reyna að
finna ráð við sjúkdómnum og tók
ust þær svo giftusamlega, að bólu
efni var útbúið gegn veikinni,
sem gefið hefir svo góða raun, að
segja má að tekist hafi að sigrast
á þessum stórhættulega sjúk-
dómi, sem um áratug hafði valdið
íslenzkum bændum þungum bú-
sifjum og óttast var um að fara
myndi yfir allt landið.
Þótt Björn á Keldum hefði ekk
ert gert nema þetta, þá var það
stórvirki sem aldrei hefði orðið
fullþakkað.
En þetta starf var aðeins einn
þáttur í ævistarfi hins unga vís-
indamanns. Hann skrifaði fjölda
ritgerða í læknavísindarit, venju-
lega 3—4 á ári eftir að hann kom
að Keldum og lá mikil vinna á
bak við hverja þeirra. Margar
þeirra voru um vírus og vírus-
sjúkdóma í mönnum og skepnum.
Keldnastöðin varð fljótt miðstöð
fyrir hvers konar vírusrannsókn-
ir, einkum inflúenzu og mænu-
sótt. Eru fleiri vírustegundir en
ein sem geta valdið hvorri þess-
ara sótta og þarf sérstaka kunn-
áttu til að greina þar á milli.
Eitt afbrigði af mænusótt, sem
fyrst fannst í Coxsackie í New
York ríki, og síðan hefir fundist
víða, fann Björn Sigurðsson sein
orsök til faraldurs sem gengið
hefir undir nafninu pleurodyni
og líka verið kölluð ýmist Borg-
undarhólmssýkin eða íslenzka
stingsóttin.
1955 tók Björn doktorspróf við
Kaupmannahafnarháskóla fyrir
verk, sem hann hafði unnið hér
heima.
Ásamt Páli A. Pálssyni, yfir-
lækni, skrifaði Björn merka rit-
gerð um visnu í fé, en það er
smitandi heilasjúkdómur. Er
hann lézt lá eftir hann hér um
bil fullgerð grein um ræktun
visnu-vírus í vefjaræktun.
Er næsta furðulegt að svo mik-
ið skuli liggja eftir svo ungan
mann, sem gat ekki unnið nema
í tíu ár við stofnun sína. Enginn
nema sá sem reynt hefir veit hve
mikið verk það er að koma slíkri
stofnun í gang og vill hjá mörg-
um ganga seinlega að komast af
stað. En Börn gekk rakleitt til
verks með sínu aðstoðarfólki jafn
skjótt og stofnunin var komin í
gang, og þar var frá fyrstu tíð
unnið eins og stofnunin hefði stað
ið í mörg ár.
Persónulega var Björn Sig-
urðsson sérstaklega aðlaðandi
maður. Hann hafði skarpan skiln
ing, átti létt um að tala, var. glað-
ur í bragði og ljúfmannlegur í
framkomu. Það var bjart og létt
yfir honum og hann gat talað um
margt, því að hann var víða
heima og hafði lesið margt. Hann
lét sig miklu skipta framtíð ís-
lenzkra vísinda, eins og fram
kom í ýmsum ritgerðum í íslenzk
um tímaritum. Hann sat í rann-
sóknaráði ríkisins frá stofnun
þess og var formaður þess frá
1954. Hann var frumkvöðull að
stofnun visindasjóðs íslendinga,
sem nýlega er tekinn til starfa,
og átti sæti í raunvísindadeild
hans.
Nú stendur sæti hans autt og
enginn veit hver við tekur, því
að það skarð verður vandfyllt.
En þjóðin stendur í stórri skuld
við þennan mann, sem svo ungur
féll frá miklu og merkilegu
starfi, rétt 46 ára gamall, en hafði
samt lokið miklu meira og merki
legra starfi heldur en flestir sem
ná hárri elli. Slíks manns er gott
að minnast og minning hans mun
lengi uppi verða fyrir frábær vís-
indastörf, ekki aðeins hér á landi,
heldur einnig meðal vísinda-
manna erlendis, því að verk hans
lifa, þótt hann sjálfur hafi orðið
frá að hverfa.
Björn var Skagfirðingur að
ætt, sonur Sigurðar bónda Björns
sonár á Veðramóti og konu hans,
Sigurbjargar Guðmundsdóttur,
systur Magnúsar Guðmundsson-
ar, ráðherra. Stóðu þannig sterk-
ir og góðir kynstofnar að honum
í báðar ættir. Hann var kvæntur
Unu Jóhannesdóttur, Björnssonar
bónda frá Hofstöðum, sem lifir
mann sinn með þrjú börn, Eddu,
Sigurð og Jóhannes. Er þeirra
harmur skiljanlega mestur og
sárastur, en nokkur raunaléttir
mætti þeim verða vitneskjan um
það hve margir taka þátt í sökn-
uði þeirra, vitandi vel hve mik-
ið þau hafa misst.
* Níels Dungal.
★
DR. BJÖRN SIGURÐSSON frá
Veðramóti var yngstur fjórmenn-
inganna, sem luku embættisprófi
í læknisfræði við Háskóla íslands
í júní 1937. Hann var af góðu
fólki kominn, en um ætt hans
verða aðrir að fjalla, sem betur
kunna. Ég hugsa um manninn
sjálfan eins og ég hefi þekkt
hann allt frá fyrstu háskólaárum.
Dr. Björn var gæddur óvenju-
lega miklum og sérstæðum gáf-
um. Alls engan hefi ég þekkt, sem
var jafnfljótur að átta sig á hlut-
unum og komast inn að kjarna
þess, sem verið var að kryfja til
mergjar, eins og hann. Hann var
þekktur vísindamaður á sviði
læknisfræði, og í miklu áliti með-
al erlendra vísindamanna. Hann
hlaut heiðursmerki á alþjóða-
móti um lömunarveiki, sem hald
ið var í Genf fyrir um það bil
tveimur árum. Frétt um þetta sá
ég á sínum tíma í dönsku blaði,
en textinn, sem fylgir heiðurs-
merkinu er: „viðurkenning á
framlagi þínu í þágu mannkyns-
ins á sviði læknisfræði og vís-
inda“.
Doktorsritgerð varði hann við
Kaupmannahafnarháskóla fyrir
fjórum árum við góðan orðsth.
Ritgerðin fjallar um varnir gegn
ákveðnum búfjársjúkdómi. Þessi
uppfinning dr. Björns hefir raun
hæfa þýðingu, enda gátu Kaup-
mannahafnarblöðin þess, að hans
aðferð væri tekin upp í æ fleiri
löndum heims.
Á skólaárunum var Björn ekki
hlédrægur. Þvert á móti farmst
sumum hann framhleypinn í
æskufjöri sínu, og hraðgáfaður
eins og hann var. Mér finnst að
hann hafi verið hlédrægari hin
síðari árin, stundum um of. En ég
þykist vita hverju það sætti.
Hann hafði brennandi áhuga fyrir
því, að Islendingar tækju vísind-
in í þjónustu sína, ekki sízt á
tæknilegum sviðum, og honum
rann til rifja það skilningsleysi á
þessu, sem hér er ríkjandi meðal
þeirra, sem ráðin hafa. Hann
hefði getað tekið undir með
prófessor Warburg, sem sagði
um árið: Ef við veitum ekki tugi
milljóna til vísinda á ári hverju,
þá lendum við afturúr og verðum
fátækir.
Hann hugsaði mikið um fram-
tíð íslands, sem hann bar fyrir
brjósti. Ég sat hjá honum kvöld
eitt á spítalanum, bara til þess
að heyra hann tala og útlista
hugmyndir sínar, eins og svo oft
í gamla daga. Hann sagði: „Það
getur engin þjóð orðið rík á því
að veiða fisk. Hver sem er getur
veitt fisk. Aðeins með því að
framleiða eitthvað, sem aðrir
geta ekki gert eins vel eða betur,
og flytja þannig út árangur af
mannviti, getum við orðið rík
þjóð, annars ekki“. Hann fyltist
réttíátri reiði þegar Þorbjörn
Sigurgeirsson gat ekki fengið fé
né leyfi fyrir visindatækjum, sem
hann þurfti nauðsynlega. Dr.
Björn skrifaði þá grein í dagblað,
þar sem hann fór bónarveg að
fjárveitingavaldinu, að veita nú
þessi tæki. Þau kostuðu víst ekki
meira en sem svarar einu bíl
verði. Þetta umrædda kvöld þakk
aði ég honum fyrir greinina, og
hann sagði: „Niels Bohr hefir í
mín eyru lokið miklu lofsorði á
vísindahæfni Þorbjörns, og hugs-
aðu þér: af hverju er svona mað-
ur að reyna að starfa hér á landi,
þar sem enginn skilningur er á
starfi hans? Hann gæti fengið vel
launaða stöðu, án pess að hafa
fjárhagslegar áhyggjur, í hvaða
landi sem væri. Og hann gæti
fengið öll þau tæki, sem hann
benti á. Nú er hann launaður verr
en venjulegur iðnaðarmaður, og
honum eru meinuð nauðsynleg-
ustu tæki til að geta bara starf-
að“.
Að loknu embættisprófi og eins
árs starfi á spítölum hér heima,
fékk Björn styrk til eins árs náms
á vísindastofnun hjá dr. Fischer
í Kaupmannahöfn. Eftir að árið
var liðið var styrkurinn fram-
lengdur um eitt ár. Er mér ekki
kunnugt um, að nokkrum hafi
hlotnast framlenging á þeirri
stofnun, hvorki fyrr né síðar. Við
gengum þá eitt sinn saman á götu
í Höfn. Þá sagði Björn: „Mig lang
ar til að segja þér dálítið, sem
ég hefi ekki sagt öðrum. Dr.
Fischer sagði um daginn, að
hann hefði skrifað Rockefeller-
stofnuninni amerísku og mælt
með, að hún veitti mér styrk til
vísindaiðkana. Hann heldur, að
ég geti kanski helzt dundað við
einhver vísindastörf". Svona lát-
laust var það sagt. Hann stund-
aði síðan framhaldsnám í Bánda
ríkjunum um tveggja ára skeið.
Þegar tilraunastöðin að Keldum
tók til starfa, gerðist hann for-
stöðumaður hennar, og mótaði
starf og stóð fyrir afrekum stofn-
unarinnar þar til heilsa og kraft-
ar voru þrotnir. Þegar asíuinflú-
enzan barst hingað til lands, fékk
dr. Björn vírusstofna frá alþjóða
heilbrigðisstofnuninni til þess að
vinna úr. Ég hefi það fyrir satr,
að hann hafi.búið til mótefni gegn
veikinni á eins stuttum tíma, eins
og þær stofnanir, sem æfðar eru
á þessu sviði, og mótefnið frá
Keldum var með því bezta, sem
framleitt var. Þetta var þó í
fyrsta skipti, sem mótefni gegn
vírussjúkdómum hefir verið fra n
leitt hér á landi.
Skömrnu fyrir dauða sinn sagði
dr. Björn við mig: „Ég tók að
gamni mínu saman á blaði á hné
mínu og gat strax skrifað upp
nöfn 35 fullmenntaðra ísledinga,
sem á síðustu árum hafa flúið
land og sezt að annars staðar, þar
sem tækifæri er nóg. Því hvert
eitt land nema ísland tekur nú
fullmenntuðum mönnum opnurn
örmum. Allar aðrar þjóðir vita,
að vísindi, á hvaða sviði sem er,
eru að verða undirstaða fyrir fjár
hagslegum framförum“. Og hann
bætti við: „Ef ég dey ekki alveg
á næstunni, skal ég samt skrifa
um þetta“.
Nú er han dáinn, langt fyrir
aldur fram, aðeins 46 ára gamall.
Hann bað aldrei um neitt fyrir
sjálfan sig, aðeins um tækifæri
til að vinna að vísindum, sem
voru honum svo hjartfólgin.
Þessi þjóð hefir misst mikils, þótt
fæstir geri sér það ljóst. Vinir
hans munu aldrei gleyma honum.
Hugur okkar hvarflar til konunn-
ar hans og barnanna, sem eiga
um svo sárt að binda.
Friðrik Einarsson
★
STUNDUM verður okkur hvað
mest um þau tíðindi, sem við
vissum þó líklegust. Svo var um
andlátsfregn dr. Björns Sigurðs-
sonar. Síðustu vikurnar var að
sönnu ljóst orðið, að hverju dró
um sjúkleik Björns, en svo
skammt er um liðið, síðan hann
var hjá okkur fullur starfsáhuga
og lífsorku, að enn get ég ekki
gert mér skýra grein fyrir því,
að hann sé fallinn frá.
Við vorum kunningjar á skóla-
árum og síðar starfsfélagar nokk-
urn veginn óslitið á þriðja ára-
tug. Þennan tima störfuðum við
að mjög miklu leyti að sameigin-
legum áhugamálum, áttum við
sameiginlega örðugleika að etja
og stefndum að svipuðu marki.
Nú, þegar leiðir skiljast, finnst
mér því ég hafi nokkurn rétt til
að vitna örfáum orðum um
þennan mikilhæfa félaga minn.
Þegar ég minnist Björns frá
skólaárum, man ég bezt kraftinn
og athafnasemina. Hann var
djarfur í öllum orðræðum, ljós
í hugsun og gerði glögg skil
hverju máli, sem á góma bar,
bæði í hópi skólafélaga og á um-
ræðufundum. Sumum mun að
vísu hafa fundizt hann helzti
harðskeyttur og óhlífinn í mál-
flutningi á stundum. En eitt er
víst. Björn leitaði þá og alltal
síðan að raunverulegum orsök-
um hlutanna og beitti eingöngu
Framh. á bls. 16.
Dr. Björn Sigmrðsson