Morgunblaðið - 13.12.1959, Blaðsíða 13

Sunnudagur 13. des. 1959
MORGUNBLAÐIÐ
13

Gösta Ekman í hlutverki Gösta Berlings í Sænska leikhúsinu 1923
Þótt aðsókn sé mikil að MSr-
backa á sumrin, er hún þó hvergi
nærri eins mikil og að fæðingar-
stað skáldsins í Stratford-upon-
Avon og leikhúsi hans þar. Ýmsir
gestir skoða safn Selmu til þess
eins að sjá lauslega eitthvað
markvert, sem Vermlendingar
hafa í veltunni fyrir ferðalanga,
aðrir þaulskoða það til að öðl-
ast innilegri skilning á ritum
hennar. Þegar japanski þýðand-
inn hennar, Tetsuzo Kagawa pró-
fessor, sá MSrbacka tilsýndar í
sumar er leið, tók hann ofan —
eins og pílagrímur, sem auðnast
að komast á leiðarenda.
Mjög gætir íburðar og skrauts
í hýbýlum Selmu — líkt og i
stílnum í einhverri snjöllustu
shkáldsögu hennar, Gösta Berl-
ings sögu, er segja má að sé rituð
í hrifningarstíl, — en af íslenzk-
um þjóskáldum mætti segja, að
Matthías Jochumsson hafi ritað
þann stíl. En gagnstæðan stíl
skrifar meðal annars landi Selmu,
Vilhelm Moberg. — Bækur Selmu
þrjár, er fjalla um ævi hennar
til 15 ára aldurs, lýsa meir um-
hverfi og öðrum mönnum en
henni sjálfri, enda virðist hún
hafa verið fremur dul. Eigi að
síður koma þær upp um lyndis-
einkunn hennar. Þeir eiginleikar,
sem menn veita helzt athygli, eru
átthagatryggðin, viljaþrekið og
hinn eftirtektarverði hæfileiki
að skynja og geyma áhrif. Heim-
ilið mótaði hið samræmda tilfinn
ingalíf, sm verk hennar bera vitni
um. Það hefur hún endurgoldið
með því að láta ást sína á fjöl-
skyldu, óðali og ætt og hinni
vermlenzku gróðrarmold verða
uppistöðu margra skáldrita sinna.
M&rbacka var skáldkonunni slík-
ur aflgjafi, að á útlegðarárunum
gat hún stundum alls ekki hafizt
handa um að rita skáldsögu nema
takast ferð á hendur heim í átt-
hagana til þess að öðlast þá anda
gift, sem þurfti.
Því næst gekk ég með kunn-
ingja mínum um landareignina
þvera, yfir Fryksdalinn, og var
það aðeins 15 mínútna gangur.
Brú — eigi tillíka svo forn sem
elztu brýr í Vermalandi, — er
þar yfir Ámton, sem skáldkonan
talar um í endurminningum sín-
um, en föður hennar skorti fé til
þess að halda ánni í skefjum í
farvegi sínum í leysingum, enda
tókst honum eigi að fá bændurna
í dalnum í félag með sér til þess.
Þá er Selma hafði eignazt jörð-
ina, var bætt úr því með ríku-
legu framlagi hennar, tólf þúsund
krónum (sænskum), auk fram-
lags annarra búenda í dalnum.
Márbacka er allstór jörð Og vel
setin, þar eru um 75 ha af ak-
urlendi, en um 100 ha af skógi.
Nú er rekið þar stórt kúabú. Þar
blettaði eigi akur, en tún eða bit-
hagar voru iðgrænir eftir rign-
ingarnar, óslegnir smárablettir
hér og þar — kannske til þess
að safna í þeim fræi. Randaflug-
ur flögruðu um suðandi í leit að
býjurtum. Og þegar sólskinið
steyptist yfir þaulræktaðan dal-
inn og skógi vaxna ásana, flaug
mér í hug, það sem sagt hefur
verið um Vatnsdalinn, að hann
væri eins og stássstofa. Engin
furða er, þótt skáldkonunni léku
landmunir til Márbacka á útlegð-
arárunum. Jafnvel hálfgert ill-
gresi í skurðunum, svo sem brun-
skara (bidens tripartita), lagði
sinn skerf til þess að litka og
prýða. Einungis jarðarberin í
skógarjaðrinum virtust hafa feng
ið helzti mikið af regninu, 'voru
tekin að grotna. Hindberin stóðu
sig sýnu betur. Ég veit eigi, hvort
æskilegt væri, að stórt fljót eins
og Klarelfin félli um Fryksdal-
inn. Má vera, að laxakarlar
æsktu þess. En mér finnst ein-
mitt Ámton með friðsæld og
lækjarnið hæfa landslagi þar
bezt. Leiti menn hins vegar veldis
og hörku óstjórnlega stórvirkra
náttúruafla, verða þeir að ferð-
ast annað en í Fryksdal.
Síðan tókst okkur að finna
Vilarstenen, sem skáldkonan tal-
ar um í Márbaca, í endurminn-
ingum sínum. Hann stendur við
veginn skammt fyrir sunnan bæ-
inn og gæti verið grettistak frá
ísöld Svíþjóðar. Selma ætlar, að
hann dragi nafn af því, að í grárri
forneskju hafi hirðingjar, sem
reikuðu um dalinn, áð þar eða
kastað af sér mæðinni.
Daginn eftir komum við til
Eystri-Ámtervíkur, sem M&r-
backa hefur átt kirkjusókn til að
fornu og nýju. Kirkjan nefnist
Svartsjökyrka (Dimmavatns-
kirkja) í skáldsögum Selmu.
Kirkjan stendur allhátt, og út-
sýni er þar gott yfir Mið-Fryken
og ósa Ámton. Það er einkenni-
legt við kirkjuna, að hún snýr
frá norðri til suðurs eins og leiði
Jóns hraks, en mér tókst ekki að
grafa upp ástæðuna til þess. Hið
innra er þetta skjannahvíta must-
eri líka fremur nakið, enda munu
mótmælendur háfa rúið það öllu
skrauti. Þar hefur skáldkonan
staðfært einkennilega sögu, Leir-
dýrlingana, þótt munnmælin séu
í raun og veru um allt aðra
kirkju. Kirkjan stóð opin, þótt
ekkert væri um að vera þenna
dag. í Grasmarkkirkju í Fryks-
dal eru ýmsar minjar frá miðöld-
um, en þama eru engar forn-
minjar, þó að perlumóðurkista
Eberharðs heimspekings standi
þar að vísu. f henni átti að vera
varðveitt hið mikla handrit hans.
Það átti ekki að koma fyrir
manna sjónir fyrr en 19. öldin
var runnin. Tvennum sögum fer
um, hvort Það hafi fundizt.
Lagerlöfar hvíla þarna í kirkju-
garðinum í steinhvelfingum
þrem, skáldkonan og foreldrar
hennar í einni þeirra. Síðust var
jarðsungin þar yngri systir skáld
konunnar, Gerða, er lézt árið
1952. Þar hvílir og maður henn-
ar. Þegar ég gekk um garðinn,
flaug mér í hug smásaga eftir
Selmu, Bræðurnir, meistaralega
gerð saga um jarðarför þarna —
með eilífðina að baktjaldi.
Mér fannst undrum sæta að sjá
þarna undir berum himni mann-
hæðarhátt tré, araucaria excelsa,
er ég hafði eigi áður séð nema
í jurtapottum inni í stofum í Sví -
þjóðu, (stofugreni). Slíkt bendir
til grósku í Vermalandi. Tráteg-
und þessi vex í Ástralíu og víðar
á suðurhveli jarðar.
Kirkjubátar í Vermalandi
heyra nú orðið skáldskap tii, í
safni í Arvika má sjá síðasta
kirkjubátinn, sem róið var á yftr
Vármeln. Fólk fer nú orðið í bif-
reiðum til kirkju einvörðungu að
kalla, nema á vetrum í fádæma
snjókyngi. Síðasta haustið, sem
Selma Lagerlöf lifði, ók hún eitt
sinn að kirkjugarðinum þama,
gekk að leiði foreldra sinna, baðst
fyrir, — óskaði að fá að vita
í draumi, hvemig hún ætti að
ráðstafa elgum sínum. Hún fann
sem sé, að kraftamir voru á þrot-
um. Mér er ekki kunnugt um,
hvort hún fékk draumsvar, en
viturlega hefur hún raðstafað eig-
um sínum, þær hafa ekki orðið
útörfum að bitbeini, ættargrip-
irnir ekki komizt á víð og dreif,
en átthagaskuldin margfalt gold-
in.
Vermlendingar telja, að frú
Lovísa, móðir Selmu, hafi verið
ófresk, ófreski og listamanns-
hæfileikar hafi verið allríkir í
móðurættinni, og er slíkt rakið
allar götur til Nils Rudbeckius
biskups, sem var uppi í Verma
landi á 17. öld. Frú Lovísa sá til
dæmis það, sem Vermlendingar
nefna feigðarljós í gluggum hý-
býla feigra manna. Sjálf hafði
Selma mikinn áhuga á hinu yfir-
skilvitlega. Hún segir, að Eman-
uel Swedenborg hafi lifað ýmis
skeið, er hún þekkti svipuð sjálf
af eigin reynslu, (sjá bók Har-
alds Schillers: Tomma hövdinga-
hus). Það er alveg ómælt, hver
áhrif slíkt hefur haft á persónu-
leik hennar, hreinsun hugans, list
sköpunina.
f kapítulanum Líknstöfum
dauðans í Gösta Berlings sögu, er
sagt frá ljósi, sem boðaði feigð
ungs manns. Fryksdæjingar telja,
að þar sé Selma að lýsa atviki,
er borið hafi fyrir m'óður henn-
ar sjálfrar, einungis víki hún
nöfnum að mestu við. Fyrir um
öld var frú Lovísa sem sé eitt
sinn á heimleið frá Sunne til Már-
backa ásamt vinkonu sinni.
Litlu áður en bregða tók birtu
lá leiðin fram hjá Angersby,
gamla liðsforingjasetrinu, þar
sem einkasonurinn, Ferdinand, lá
veikur. Frú Lovísa hafði þá orð
á því, að hún sæi feigðarljós í öll-
um gluggum á Angersby. En vin-
kona hennar og ekillinn töldu, að
hún sæi ofsjónir. Frú Lovisa iét
þá aka heim í hlað til kunningja-
fólks síns og fékk þær fréttir,
að Ferdínand væri nýskilinn við.
Hins vegar var Selma ekki i
vandræðum með að gera sögu úr
efni, þar sem kveikirnir virtust
mjóir, meðan elli sótti eigi á hana,
hún hafð geysiríka fabulerings-
gáva, eins og Fredrik Böök orð-
ar það. En á síðari árum var hug-
myndaflug Selmu mjög þorrið,
enda var heilsu hennar þá brugð-
ið. Hafði hún þá líka unnið með
mikilli elju við ritsörf í rúm 40
Frh. á bls. 20.
og vekur svo mikla hrifningu
að þær, sem yngri eru, mættu
sannarlega taka hana til fyrir-
myndar. Hér sést hún fyrir
framan hljóðnemann, þar sem
hún syngur og skemmtir, töfr-
andi, full af lífi og gáska. —
Segja Frakkar, að hún sé ó-
venjuleg og mjög sjaldgæf
kona.
Marlene Dietrich
John Barrymore
yngri og Georgia
Moll voru fyrir
skemmstu að leika
í kvikmynd, sem
tekin var í Mostar í
Júgóslavíu, og er
kvikmyndatökunni
var lokið, settu þau
upp hringana. Þau
segja, að ástæðan
til þess að þau
kynntust eins vel og
raun ber vitni, sé
sú, að á hótelinu,
þar sem þau höfðu
aðsetur. var ekkert
baðherbergi, og þar
af ieiðandi urðu þau
að taka sér bað í
ánni Narenta, dag-
lega, sem rennur
þar skemmt frá. Og
kalda vatnið í ánni
gat ekki kælt ást
þeirra, og áður en
yfir lauk ákváðu
þau að ganga í heil-
agt hjónaband i
janúar á næsta ári.
Veruleikinn endar
stundum vel, engu
síður en kvikmynd-
ir. —
Sjaldgæf kona . . .
Marlene Dietrich
skemmtir um þess-
ar mundir í Etoile-
leikhúsinu í París
Dökk og skuggaleg . ..
Það er ekki hið vonzkulega
útlit, sem hefur gert Sophiu
Loren fræga, en hún getur
vitaskuld stundum orðið reið,
eins og venjulegt fólk. Og þeg
ar henni gengur svona erfið-
lega að skipta um filmu í litlu
myndavélinni sinni, er ekki
nema von að hún verði vond
— þó það sé nú filman sem
hún á að þakka allan frama
sinn. En Sophia gerði auðvitað
ekki ráð fyrir, að auga hvíldi
á henni við þetta tækifæri —
þá hefði svipurinn kannske
breytzt.
Sophia Loren
Rifrildi . . .
Upptöku kvikmyndarinnar
„Milljónamæringurinn", með
Marilyn Monroe í aðalhlut-
verki, hefur nú seinkað tölú-
vert vegna harðrar baráttu
milli hennar og mótleikara
hennar í kvikmyndinni, Greg-
orys Pecks. Bæði krefjast þau
þess að fá stærri hlutverk í
myndinni.
Það gekk svo langt, að Greg-
ory Peck þaut út úr kvik-
myndaveri 20th Century Fox
og skellti á eftir sér hurðun-
um, til þess að mótmæla því
að hlutverk Marilyns yrði
" stækkað á hans kostnað.
Kvikmyndafélagið neitar
því eindregið, að Peck hafi
lagt niður vinnu við myndina,
en hefur ekki borið á móti
því, að bæði hann og Marilyn
hafi með framkomu sinni auk-
ið gráu hárin í höfðum fram-
leiðandans, stjórnandans og
ljósameistarans.
Marilyn varð æf, óðar og
hún leit á handrit sitt, og
heimtaði að það yrði umskrif-
að og hennar hlutverk stækk-
að. Allir beygðu sig fyrir kvik
myndadísinni, en í ljós kom að
það yrði aðeins stækkað á
kostnað Gregorys, og þá fór
allt í bál og brand.
Sem stendur eru handrita-
sérfræðingar kvikmyndafélags
ins önnum kafnir við að um-
skrifa handritið þannig, að
óskir beggja verði uppfylltar
og allt falli í ljúfa löð. En um
það hvernig til tekst, er ekki
hægt að segja neitt að sinni.