Morgunblaðið - 13.12.1959, Blaðsíða 14

14
MORCUNBL4Ð1Ð
Sunnudagur 13. des. 1959
Krisfmann Guðmundsson skrifar um
BÓKMENNTIR
Fornólfskver.
Eftir Dr. Jón Þorkelsson.
Bókfellsútgáfan.
Fornólfskver kom út árið 1923,
smekklega útgefin lítil bók, með
teikningum Björns Björnssonar;
hún er nú uppseld fyrir mörg-
um árum og hefur þótt erfitt að
ná í hana. En sextánda apríl þetta
ár var aldarafmæli Jóns Þorkels-
sonar, og í tilefni af því kom út
ný og mjög vönduð útgáfa af
Fornólfskveri. Dr. Þorkell Jó-
hannesson ritar formálsorð þar
sem gerð er grein fyrir bók-
inni og útgáfu hennar, sagt frá
aldri kvæðanna og ýmsu öðru
þeim viðvíkjandi. Auk þess fer
hann nokkrum orðum um dr. Jón
sjálfan. Formálinn er stuttur, en
skírt ritaður, svo sem vænta
mátti. Þá er í bókinni stutt minn-
ingaágrip dr. Jóns Þorkelssonar,
ritað af sjálfum honum, en því
miður aðeins frá fyrstu sex árum
ævi hans. Þær munu hafa verið
prentaðar í Blöndu, fimmta
bindi. Þetta er ekki viðburðarík
saga, en skemmtilega skrifuð. Þá
kemur ævisaga dr. Jóns, eftir
Hannes Þorsteinsson þjóðskjala-
vörð. Hannes var samstarfsmað-
ur Jóns um langa hríð og kunn-
ugur honum vel, starfi hans og
lífi. Þetta er merkur þáttur og
mjög mikið á honum að græða,
enda vel ritaður og skýr. Loks
er ritgerð eftir Pál Sveinsson
menntaskólakennara sem nefn-
ist: Vísnakver Fornólfs og dr.
Jón Þorkelsson. Páll Sveinsson
var einnig góðkunningi doktors-
ins og ritgerð hans hin merkasta
í alla staði. — Af þessu öllu sam-
anlögðu kemur skýrt fram fyrir
lesandanum persónuleiki Jóns,
líf hans og starf. En Jón var, eins
og eldri menn muna, mikyi per-
sónuleiki og sérkennilegur og
sópaði af honum, hvar sem hann
var séður.
Þá er ný útgáfa af Vísnakveri
Fornólfs, eins og bókin hét í
fyrri útgáfu; er þar um að ræða
endurprentun þessarar ljóðabók-
ar, en eins og segir í formála:
„Hliðsjón höfð af handriti höf.,
en stafsetningu hnikrað til fyllra
samræmis í stöku stað“. Að síð-
ustu eru í viðbæti birt nokkurt
safn kvæða og vísna, sem eftir
urðu, þegar Vísnakverið var út
gefið. Eru þau tekin eftir hand-
riti höfundar, en bæta að vísu
litlu við stærð hans, þó vel sé
afsakanlegt að taka þau með.
Það mun vera öllum ljóðaunn-
endum ljóst, að Fornólfur, alías
dr. Jón Þorkelsson, var ágætt
Ijóðskáld, þó hann notaði til
skáldskaparins aðeins fáar og
strjálar tómstundir frá vísinda-
iðkunum sínum. En hann var eins
og kunnugt er gífurlega afkasta-
mikill, hamhleypa til vinnu og
skildi eftir sig mikið ævistarf
sem vísindamaður. Sjálfur kemst
hann svo að orði um þetta í
kvæðinu „Forspjallsorð":
„— Ég hef morrað mest við það
að marka og draga á land“.
Og endar það kvæði svo:
„Ég geri það af gamni mér
að gutla á Boðnar flóð,
er þreyttur ég á öðru er,
og um mig stundin hljóð.
Þótt einhver verði ýtingin,
er óviss lendingin.
Dr. Jón var að vísu ekki af-
kastamikill í skáldskap, sem
varla er von þegar tekið er tillit
til aðstæðna hans, en það sem
hann lét frá sér fara er margt
með snilldarbrag. Kvæði eins og
„Björn Guðnason í Ögri og
Stefán Biskup", „ögmundur
Biskup á Brimara Samson", „Vís-
ur Kvæða-önnu“, og „Mansöng-
ur Svarts á Hofsstöðum um Ólöfu
Loptsdóttur", eru allt saman
listaverk sem ómögulegt er að
gleyma og munu eiga fyrir sér
aldalangt líf í íslenzkum bók-
menntum.
Kvæðið um Björn Guðnason og
Stefán biskup er ef til vill bezt
allra kvæða í bókinni, og þar
hygg ég persónuleika skáldsins
koma skýrast fram. Telja kunn-
ugir að lýsingin á persónu Björns
í Ögri passi ágætlega á dr. Jón
sjálfan: „— bæði af honum gust-
ur geðs og gerðar-þokki stóð“.
„Mér eru fornu minnin kær,
meira en sumt hið nýrra,
það, sem tíminn þokaði fjær —
það er margt hvað dýrra
en hitt sem hjá mér er;
hið mikla geymir minningin,
en mylsna og smælki fer“.
Og svo hópast að skáldinu svip-
ir fyrri tíða: Björn í ögri, en
„sá var seggurinn ríkur“, — það
er auðséð að hann hrífst mjög af
þessum gamla vestfirzka hroka-
gikk, sem stóð uppi í hárinu á
kirkju og klerkum með hinum
mestu ágætum. En hann kann
eigi að síður vel að meta „Stefán
Jónsson stoltarmann“, sem stýrði
klerkalýði, og vissulega hefur
hann fundið til skyldleika við
hann einnig, því að svo segir um
hann:
„ — kveð ég allir kalli hann
kennimanna prýði,
sóma lýðs og lands,
harður bæði og Ijúfur í lund,
lærður suður í Franz.
Honum var lagin ekki ein,
animarum cura,
vissi hann flesta vísdómsgrein,
versificatura
kunni hann klerka best,
þar með kirkju og kristinlög, -
kom þar upp á mest.
Að málum fylgl og metnað bar
mjög, er trúði hann sönnum,
stórbokkum hann stríður var,
steigurlætismönnum
gaf hann lítil grið,
en vægur þeim, sem hafði hann,
í höndum öllum við“.
Við kynnumst honum þegar
hann er kominn heim af þingi,
„Þrætu eftir langa við ýtna afar-
menn“, og svíður karli sárt að
ráða ekki við Björn í Ögri. Sýnir
kvæðið hvernig reiði hans vex
og hann ákveður að hefna nú
smánar kirkjunnar og ráða að
þessum mótstöðumanni sínum.
Síðan er safnáð liði samkvæmt
skipan biskups og síðan haldið
á blíðum sumardegi norður og
vestur:
eygir ærinn á velli
ábótann þar mikla,
Sunda- og Sunnanmenn. —
Stór á hesti,
glóir á gula lokka,
göfgi í svipnum,
blönduð hörku og þokka;
hvort að lafi leggja
bönd og sokka
er litlu skeytt, —
en klárin fær að brokka.
Það er mikilli og skýrri mynd
brugðið upp í þessu eina erindi.
— Fara þeir nú þrjú hundruð
saman að Ögri og hyggjast taka
hús á Birni. En er þeir koma
vestur verður þeim ekki um sel,
Dr. Jón Þorkelsson
því að fyrir eru fjögur hundruð
manns:
„Kemur hik á hersing
biskups fríða,
heldur þykir varlegra
að bíða,
því drótt grástökkuð
hylur völlu víða, —
verður sumum bilt við
fram að ríða“.
Bíða nú biskupsmenn og tjalda
utantúns, en biskup fer sjálfur
við tólfta mann heim á bæinn.
Gengur Björn á móti honum,
einnig við tólfta mann, og takast
þar heldur kaldar kveðjur þótt
gætt sé kurteisi á yfirborði.
Horfði þar þóttafullir hvor á ann-
an, en þorðu ekki að hefja pat-
aldur. Þykir biskupi harður
stakkur á herðum bónda, en hann
svarar því til, að engan spyrji
hann, hvernig hann klæði sig eða
fólk sitt. Því næst býður hann
biskupi til borðs með sér, þótt
hann telji fátæklegt í ranni sín-
um og fátt boðlegt. Þiggur bisk-
„Undir Ármannsfelli
upp sér jóreyk hnykla,
flotna-fjöld í senn,
íiETJUR
HAFRÓTI
EFTIR JAN de HARTOG
er bókin sem góðar sjómannakonur velja handa
eiginmönnum sínum. Það verður enginn fyrir
vonbrigðum sem fær þessa sjóferðasögu í jóla-
gjöf. Þessi bók segir á hispurlausan og oft bráð-
fyndinn hátt frá lífi sjómannsins á höfum úti
í blíðu og stríðu. Hún segir frá æðrulausum
mönnum sem gegna skyldustörfum sínum hvað
sem á gengur, sigrum þeirra og ósigrum við
óblíð náttúruöfl úthafanna.
Það verður rætt um þessa bók til sjós og
lands á ókomnum dögum.
HETJUR í HAFRÓTI hefur komið út í fjölda
útgáfum á flestum tungumálum.
HETJUR í HAFRÓTI er bók, sem allir sjó-
menn og aðrir þeir, sem sjóferðasögum unna,
mundu kjósa sér.
HETJUR í HAFRÓTI er 328 blaðsíður í stóru
broti í góðu bandi og prentuð á úrvals pappír.
T' • W "k » ] hy

up það með semingi eftir nokk-
urt orðaskak og eftir að menn
hafa á milli þeirra geng'' •■eð
sáttarboð, menn sem:
„málið vilja bræða
og kærunum koma í pung“.
Takast loks sáttir nokkrar og
ganga þeir til borðs biskupsmenn.
Það er ekki bóndi, sem kann að
berja sér og þrátt fyrir það, að
Björn hafi talað um sjálfan sig
sem lítinn kotungmann, eru í
Ögri stofur stórar og lýsingin á
húsunum mjög skemmtileg. Þetta
er eitt af ríkustu heimilum lands
ins og ákaflega ríkmannlegt. Seg-
ir nú frá borðræðum þeirra
biskups og eru þær nú með meiri
spekt en áður, en þó segir Biörn
eitt sinn:
„Heldur heitan flóað
hafið þér mér á þingum
í margri málaklíð,
en einkum hefur mig ógað
við yrðum formælingum
og blöskrað bannorð stríð;
skeggjuna þar ráku þér
. hinst í hnyðju, —
harðmannlega gengið
var til yðju, —
að hreppsvist mér
í helvítinu miðju
þér hösluðu fyrir blístru
í píslarsmiðju“.
Mál dr. Jóns er bæði fagurt og
hljómmikið, í því er rammur safi
hinnar fornu íslenzku og víða
ágætlega að orði komist. Ljóða-
smiður er hann góður, veríficat-
ura kunni hann manna bezt. —
Vísur Kvæða-Önnu eru mjög gott
kvæði, en fyrir því er þessi for-
máli: „Tuttugu vetrum seinna
en Kvæða-Anna var merkt, kom
svó mikit hallæri á fslandi, að
hón lánaði þingeyraklaustri sex
véttir smjörs". (Ur Nýja-annál
fjórtánhundruð tuttugu og fjög-
ur). Einnig þetta ljóð, um ógæfu-
sama konu, sem verður fyrir barð
inu á hörku tímans, er mjög vel
ort og gefur góða innsýn í hugs-
unarhátt þessarar fornu aldar.
Mest að vöxtum er Mansöngur
Svarts á Hofsstöðum um Ólöfu
Loptsdóttur. Svartur þessi var
skáld Ólafar ríku og flytur henni
í elli þeirra beggja Mansöng
þennan, þar sem hann rifjar upp
líf hennar og Björns eiginmanns
hennar, fjallar það meðal annars
um ferð þeirra hjóna til Dan-
merkur, er þau voru tekin af
skozkum ræningjum undir Orkn-
eyjum, en þangað hröktust þau
fyrir veðrum, og frá þeim tekið
allt er þau höfðu meðferðis. Náðu
þau rétti sínum síðar hjá Dana-
konungi, er gat heimt aftur eig-
ur þeirra og sæmdi Björn aðals-
tign í hinni sömu ferð. Þá segir
og frá vigi Björns og hefndum
þeim er húsfrúin tók eftir hann
á enskum. — Þetta er hressilega
ort og skemmtilegt kvæði og
marg sprettir góðir í því. En
hressing er ávallt að lesa kvæði
dr. Jóns, svo sem Gríms Thom-
sen, því sami heiði himininn og
hreina loftið er í veröld beggja.
Enn eitt kvæði vil ég minnast
á í safni þessu, en það er
„Minna“. Kveður höf. J>að til
fóstru sinnar gamallar, er hlúði
að honum í bernsku, sendi honum
sögur og Ijóð og huggaði hann
þegar þess þurfti með. Jón ólst
ekki upp hjá foreldrum sínum,
heldur var hann tekinn í fóstur
fárra daga gamall og naut þar
naumast móðurblíðu af fóstru
sinni, en aftur á móti hjá Minnu,
gömlu vinnukonunni á bænum,
sem tók ástfóstri við drenginn.
Kvæði þetta er að ýmsu ólíkt
ljóðum þessa manns, innilegra,
mildara og hlýrra, þó án allrar
tilfinningasemi, sem var mjög
fjarlæg skáldinu.
Góð eru einnig eftirmælin eft-
ir Ólaf Davíðsson og raunar mörg
fleiri, sem ekki skal um fjallað.
Viðbætirinn, hin nýju kvæði
sem ekki voru í Vísnakverinu
gamla auka ekki hróður skálds-
ins að verulegu leyti, eins og fyrr
er að vikið, en eru þó sum góð,
t.d. eftirmælin um föður skálds-
Framh. á bts. 2a