Morgunblaðið - 17.01.1960, Blaðsíða 10

10
MORCVISBLAÐ1Ð
Sunnudagur 17. jan. 1959
Aldarminning Chekovs
í DAG eru 100 ár liðin frá
fæðingu Antons Chekovs,
hins heimsfræga rússneska
rithöfundar. Hann fæddist
17. janúar 1860 í bænum
Taganrog við Azovshaf í
Suður-Rússlandi. Hann var
sonur verzlunarmanns, en
afi hans hafði verið ánauð-
ugur. Sköpunarár Chekovs
voru tiltölulega fá, því að
hann var uppkominn er
hann skildi loks köllun
sína en dó ungur, aðeins
44 ára. Verk þau er hann
samdi á minna en tveim
áratugum nægðu til að
skipa honum á bekk með
mestu skáldum Rússlands
og alls heimsins.
★
Chekov var óhamingjust-m-
ur í æsku og þá þegar fékk
hann fyrst snert af berklum
sem lögðu hann að lokum í
gröfina. Hann var einn sex
systkina. En gagnstætt aðals-
ættuðu rithöfundunum Turg-
enev og Tolstoi, er síðar varð
vinur Chekovs, var hann kom
inn af bændaættum. Afi hans
hafði verið ánauðugur land-
seti, en keypt fjölskyldu sinni
frelsi fyrir 700 rúblur á hvern
fjölskyldumeðlim. Faðir hans
hafði gerzt heildsali í Tagan
rog, en viðskiptin gengu bág-
lega. Faðirinn gerði börnum
sínum lífið leitt með þving-
uðu bænahaldi, tíðum húð-
strýkingum og ströngum aga.
Anton Chekov var 16 ára,
þegar faðir hans varð gjald-
þrota og fjölskyldan flúði til
Moskvu undan lánadrottnun-
um. Anton varð einn eftir í
Taganrog til þess að Ijúka
menntaskólanámi og varð
hann nú að sjá fyrir sjálfum
sér að öllu leyti. Það gerði
hann með því að stunda tíma-
kennslu og vinna íhlaupa-
vinnu hjá kaupmönnum bæjar
ins. Þetta voru ár fátæktar
og örðúgleika, en Anton stóð
sig eins og hetja og skrifaði
jafnvel glaðleg og uppörvandi
bréf til fjölskyldunnar í
Moskvu.
Þessi ár notaði hann vel lil
að mennta sig og til þess að
hefja sig markvisst upp úr
þeim takmörkunum eða höml-
um, sem uppruni hans og stélt
höfðu sett honum.
★
Hann var 19 ára þegar hann
sneri loks til Moskvu og sett-
ist í læknadeild Moskvu-há-
skóla. Við komuna til Moskvu
„eiginkona“ hans en ritstörf-
in „hjákona" hans. En ritstörf-
in fóru smámsaman að bera
árangur og hann komst á fasta
samninga um að skrifa í viku-
blöð.
Árið 1884, er hann var 24
ára lauk hann læknisprófi.
Aldrei stundaði hann lækning-
ar reglulega, en vann oft að
þeim bæði í Moskvu og í
sjúkrahúsum út um sveitirnar.
Margar sögupersónur sínar
tók hann ljóslifandi út úr því
umhverfi sem hann kynntist
nú, bæði menntadrambslegum
listamönnum í Moskvu og
bændum sveitanna. Og þó
frægð hans færi nú vaxandi,
leit hann á ritstörfin sem al-
gert aukastarf, þar til árið
1886, að smásaga hans „Skóg-
arvörðurinn“ varð þess vald-
andi, að eldri og mjög mikils
virtur rithöfundur að nafni
Grigorovich, sendi honum
hamingjuóskir og réð honum
til að ávaxta vel þá miklu
rithöfundahæfileika, sem hann
byggi yfir.
★
Chekov varð sem þrumu-
lostinn af undrun er hann
fékk orðsendinguna og svar-
aði: — Ef ég er búinn hæfi-
leikum sem ber að meta, þá
verð ég að viðurkenna, að ég
hef ekki kunnað að meta þá
hingað til. Mér fannst ég
kannski hafa einhverja hæfi-
leika, en hef vanizt því að á-
líta þá heldur litla. Fram að
þessu hefur viðhorf mitt til
álíta nú að hafi tekið flestu
eða öllu öðru fram sem til var
þeirrar tegundar í heimsbók-
menntunum, bæði að hand-
bragði og stíl og að sérkenni-
legri persónusköpun. Sögurn-
ar voru fullar af tilbrigðum
og það sem gefur þeim e.t.v.
mest gildi er hve í þeim felst
sterk lýsing á mannlifinu í
allri nekt þess.
Smásögur Chekovs eru sí-
gildar og snerta mann.egar til
finningar um allan iieim.
Þó verður að telja, að skáld-
skapur Chekovs nái mestri
fullkomnun og þroska í þýð-
ingarmestu leikritum hans.
Það eru sérstaklega fjögur
leikrit hans sem verða að telj-
ast meðal perla í heimsbók-
menntunum: ,,Mávurinn“, —
„Vanya frændi", — „Þrjár
systur“ og „Kirsuberjagarð-
urinn“. í fyrstu áttu leikhús-
gestir erfitt með að skilja og
meta þessi leikrit hans, en
þau höfðu slegið í gegn fáum
árum áður en hann lézt, og
naut Chekov síðustu árin mik-
illar virðinga og vinsælda.
★
Chekov hefur sjálfur lýst
þannig viðhorfum sínum til
lífsins og skáldskaparins.
„Það helgasta af öllu heil-
ögu sem ég þekki er manns-
líkaminn, heilinn, hæfileik-
arnir, andagiftin, ást og per-
sónulegt frelsi — að vera
frjáls og laus við ofbeldi og
lygar í hvaða formi sem þær
kunna að vera. Ef ég hefði
Rithöfundurinn er
ekki sœtabrauðssali
heldur nraaður sem þarf að efna
samning við samvisku sína
komst hann að því að fjárhags
ástæður fjölskyldu hans voru
miklu verri en hann hafði
ætiað. Hann leitaði því fyrir
sér um aukavinnu til þess
að hjálpa systkinum sínum
meðfram náminu. Það var
mest af tilviljun, að hann fór
að skrifa fyrir blöð í Moskvu.
Það vildi svo til, að meðan
Chekov hafði dvalizt í Tag-
anrog hafði hann sent bróður
sínum Alexander heimagert
vikublað, sem hann kallaði
,Stamarinn“. Þetta var grin-
blað, sem Anton handskrifaði
í frístundum sínum og apaði
eða stældi þau grínblöð, sem
þá voru helzt í tízku. Eo Alex
ander bróðir hans, haiði tekið
suma smellnustu brandarana
og selt þær grínblöðum í
Moskvu. Nú þegar Chekov var
kominn til Möskvu og þurfti á
peningum að halda, þá víkk-
aði hann einfaldlega þessa
starfsemi og skrifaði ótöluleg-
an grúa af skrítlum, hnytti-
yrðum, gamanþáttum og
hneykslissögum úr samkvæm-
islífinu undir ýmsum dulnefn-
um.
★
Chekov tók þessi ritstörf
sín alls ekki hátíðlega. Hann
leit á læknisfræðina sem köll-
un sína, en skriftirnar voru
aðeins aukatekjulind. Jafnvel
þegar hann hafði unnið sigur
og frægð var læknisfræðin
ritstarfa verið sérstaklega
kæruleysislegt og tilviljana-
kennt. Eg man ekki eftir einni
einustu sögu, sem ég hef eytt
meira en 24 klst. í. Eg skrif-
aði „Skógarvörðinn“ í bað-
húsi. Eg hef ritað smásögur
mínar, eins og blaðamaðurinn
skrifar stutta frétt af hús-
bruna, vélrænt, með aðeins
hálfri meðvitund og án þess
að taka nokkurt tillit til les-
endanna eða sjálfs mín.
Eg hef í hyggju að hætta
þessum flýtisverkum, þó ég
geti það ekki alveg strax. Það
er erfitt að komast út úr sín-
um daglega vanagangi. Mér er
sama þó ég svelti sjálfur — ég
hef þegar reynt það, — en ég
verð að hugsa um fjölskyld-
una. Eg nota frístundirnar til
ritstarfa, tvær eða þrjár klst.
á dag og nokkurn tíma að
næturlagi. Næsta sumar, þeg-
ar ég hef meiri frítíma og
framfærslukostnaðurinn verð-
ur lægri, þá ætla ég að snúa
mér að alvarlegri verkefn-
um . .
★
Og Chekov stóð við þau orð
sín Hann hætti að birta sög-
ur undir dulnefnum, dró úr
hinni feikilegu framleiðslu,
sem hafði verið hundrað sög-
ur á ári og fór niður í um 10
á ári.
Hann tók að rita hinar snilld
arlegu smásögur, sem menn
verið mikill listamaður, hefði
ég viljað fylgja þeirri stefnu.
Eg er ekki frjálslyndur, ekki
íhaldssamur, ekki fylgismaður
þróunarkenninganna og ekki
munkur. Það eina sem mig
langar til að vera, er frjáls
listamaður. Eg hata ofbeldi og
lygi í sérhverri mynd. Yfir-
drepsskap, heimsku og stjóm-
leysi er ekki aðeins að finna
á heimilum millistéttafólks og
á lögreglustöðvum. Eg sé það
líka í vísindum, í bókmennt-
um og meðal ungs fólks.
Mér virðist að skáldsagna-
höfundur eigi ekki að reyna
að gerast dómari yfir sögu-
persónum sínum og samtali
þeirra, heldur eigi hann aö
vera óhlutdrægt vitni. Lista-
maður má aðeins byggja á
því sem hann skilur.
Rithöfundurinn er ekki sæta
brauðssali, snyrtisérfræðingur
eða trúður. Hann er maður
sem þarf að efna samning við
samvizku sína og skyldurækni
og hversu mikið ógeð sem hann
hefur á því, þá verður hann að
sigrast á vandlæti sínu og
flekka hugmyndaflug sitf með
óhreinindum lífsins. Efnafræð
ingurinn þekkir ekkert sem
heitir óhreinindi og rthöfund-
urinn verður að vera eins
óhludrægur. Hann verður að
afneita öllum persónulegum
viðhorfum til lífsins. Það þarf
ekki annað en að líta á þá rit-
höfunda, sem við teljum ó-
dauðlega eða jafnvel góða, —
þeir beztu eru raunsæismenn
og lýsa lífinu eins og það er,
og það er meðvituð viðleitni í
öllu sem þeir rita, svo að menn
finna að þeir eru ekki aðeins
að lýsa lífinu eins og það er,
heldur lífinu eins og það ætti
að vera“.
★
Sjúkdómurinn sem hann
hafði tekið í æsku versnaði
nú stöðugt. Árið 1904 fór
Chekov á heilsuhæli í Bad-
enweiler í Þýzkalandi og með
honum Olga, kona hans, sem
var þekkt leikkona í Moskvu
og er enn á lífi .
í Badenweiler andaðist
Chekov 44 ára að aldri. Dauða
stund hans lýsti kona hans
svo:
„Læknirinn kom inn og
sagði mér að gefa honum
kampavín. Anton settist upp
og sagði hátt og alvöruþrung-
ið á þýzku, sem hann gat þó
lítið talað: „Ich sterbe“ (Eg
dey). Svo lyfti hann glasinu,
horfði á níig, brosti dásamlega
og sagði: „Það er langt síð-.
an ég hef smakkað kampa-
vín“. Hann tæmdi glasið, lagð
ist hægt niður á hægri síð-
una og þagnaði fyrir fullt og
a'H. Og hin hræðilega þögn
næturinnar var aðeins slitin
af skrjáfinu frá vængjum
svarts fiðrildis, sem var alltaf
að fljúga á rafmagnsperuna
og berjast til ,og frá um hor-
bergið“.
Þrjár systur er frægasta leikrit Chekovs. — Leikfélag
Reykjavíkur sýndi það hér 1957. Hér sjást systurnar þrjár
(Guðbjörg Þorbjarnardóttir, Helga Valtýsdóttir og Kristín
Anna Þórarinsdóttir).