Morgunblaðið - 10.02.1961, Blaðsíða 11

Föstudagur 10. febrúar 1961
MORCVNBLAÐIÐ
11
Prófessor Ólafur
Minriingarorð
PRÓFESSOR Ólafur Lárusson
andaðist fyrir réttri viku, hinn
3. febr. sl., eftir skamma sjúk-
dómslegu. Með honum er geng-
inn einn hinn merkasti vísinda-
maður, er þjóð vor hefir alið,
og einn hinn virtasti landi vor
innan lands og utan.
I.
Frófessor Ólafur Lárusson var
fæddur í Selárdal í Barða-
etrandarsýslu hinn 25. febrúar
1885 og var því vant þriggja
vikna á 76 ára aldur. Foreldrar
hans voru prestshjónin þar, frú
Ólafía Ólafsdóttir og síra Lárus
Benediktsson. Standa að honum
kunnar ættir á báða vegu.
Ólafía móðir hans var dóttir
síra Ólafs Pálssonar, dómkirkju-
prests, síðast prófasts á Mel-
stað, en kona síra Ólafs var
Guðrún Ólafsdóttir Stephensen,
dóttir Ólafs jústizráðs Stephen-
sens Magnússonar dómstjóra.
Var prófessor Ólafur því fjórði
maður frá Magnúsi dómstjóra,
sem var langmerkasti lagamað-
ur sinnar tíðar og mikilvirkur
rithöfundur í lögfræði og sagn-
fræði, en fimmti maður var
hann á tvo vegu frá Ólafi stift-
amtmanni Stefánssyni Og sjötti
maður frá Magnúsi amtmanni
Gíslasyni. Hann var og fjórði
maður frá síra Þorvaldi Böðv-
arssyni og fimmti maður frá
síra Jóni Steingrímssyni. í föð-
urætt var próf. Ólafur af hinni
kunnu Kjarnaætt, og var hann
þriðji maður frá Þórði Pálssyni
á Kjarna. Ennfremur var hann
í föðurætt af hinni kunnu
Hrappsey j arætt.
Ólafur lauk stúdentsprófi 1905,
og átti hann því 55 ára stúd-
entsafmæli sl. vor. Urðu þeir
stúdentar 17 saman, og lifa nú
þrír þeirra. Ólafur stundaði
nám í náttúrufræði við Kaup-
mannahafnarháskóla á árunum
1905—1908, en hvarf þá frá
námi. Var hann alla stund mik-
ill áhugamaður um þá fræði-
grein og mjög vel að sér í ýms-
um greinum hennar. Haustið
1908 settist hann í lagaskólann
og var í fyrsta nemendahópn-
um, sem sótti þann skóla. Flutt-
ist hann með lagaskólanum í
háskólann, er hann var stofn-
aður, og var hann í hópi fyrstu
kandídatanna, sem brautskráðir
voru úr háskólanum vorið 1912.
Urðu þeir fjórir lögfræðikandí-
datar saman, og var brautskrán-
ing þeirra merkisviðburður í
sögu íslenzkrar lögfræðingastétt-
ar. Gerðist Ólafur nú um skeið
málflutningsmaður, en jafnframt
stundaði hann störf hjá borgar-
stjóranum í Reykjavik, og var
um stund settur borgarstjóri.
Vera má, að rekja megi að ein-
hverju leyti hinn mikla áhuga
hans og þekkingu á sögu Reykja
víkur og nágrennis til þess
tíma, en vist er, að hann var
einn margfróðasti og gagnfróð-
asti maður um sögu Reykjavík-
ur og raunar landnáms Ingólfs.
II.
Ævistarf sitt vann prófessor
ólafur mestmegnis við háskól-
ann. Hann tengdist háskólanum
þegar 1915 og var þá settur
prófessor til 1917 í ráðherratíð
Einars Arnórssonar. Síðan kom
hann að nýju að háskólanum,
er prófessor Jón Kristjánsson
andaðist í nóv. 1918. Gegndi
hann upp frá því prófessors-
embætti óslitið allt til 1955, er
hann hvarf frá starfi vegna
ákvæða laga um aldurshámark
opinberra starfsmanna. Eftir
það kenndi hann þó réttarsögu
í einn vetur. Telst mér til, að
hann hafi starfað allra manna
lengst sem prófessor við háskól-
ann, eða í full 38 ár. Jafnframt
má benda á, að hann er eini
prófessorinn í lögfræði, sem
horfið hefir frá embætti aldurs
vegna. Vann hann háskólanum
allt það, er hann mátti, og stóð
dyggan vörð um sæmd skólans
og rétt í hvívetna.
Prófessor Ólafur Lárusson á
fleiri nemendur í hópi íslenzkra
lögfræðinga en nokkur annar
maður. Brautskráðir kandídatar
í kennaratíð hans eru nærfellt
360, en alls hafa 428 kandídatar
í lögfræði lokið embættisprófi
hér frá stofnun háskólans. Eftir
að próf. Ólafur hvarf frá kenn-
arastarfi sínu, hafa lokið prófi
48 kandídatar, en þeir eru þó
flestir nemendur hans að
nokkru. Má því heita, að hann
sé kennari allra starfandi lög-
fræðinga landsins, heillar aka-
demískrar stéttar, og eru slíks
engin dæmi önnur um akadem-
íska stétt, jafnvel ekki hér á
landi, hvað þá í grannlöndun-
um. Orkar ekki tvímælis, að
próf. Ólafur hefir mótað ís-
lenzka lögfræðinga í ríkara
mæli en nokkur máður annar.
Hafa íslenzkir lögfræðingar
enda iðulega sýnt, hversu mik-
ils þeir virða hann. Á merkum
afmælum hans hafa þeir ávallt
stofnað til samsæta honum til
sæmdar. Þeir gáfu út afmælis-
rit, sem helgað var honum, á
sjötugsafmæli hans 1955, og
hann er eini heiðursfélagi Lög-
fræðingafélags íslands. Naut
hann sín ávallt vel í hópi nem-
enda sinna, og vissulega þótti
oss vænt um að hafa hann
meðal vor.
Innan Háskóla íslands hefir
próf. Ólafur notið mikillar virð-
ingar samkennara sinna. Hafá
þeir t. d. falið honum rektors-
embætti þrívegis, 1921—22,
1931—32 og 1945—48, "Og hann
var um árabil formaður stjórn-
ar happdrættis háskólans. Yfir-
leitt var hann mjög sóttur að
ráðum í málefnum háskólans, og
voru tillögur hans ávallt mikils-
metnar.
Prófessor Ólafur gegndi oft
störfum varadómara og setu-
dómara í Hæstarétti, og hefir
hann oftar verið nefndur til
þeirra starfa en nokkur annar.
Var hann og um hríð settur
hæstaréttardómari, á árabilinu
1923—26 og síðan 1930—32 og
1933—34. Hann átti um langt
árabil sæti í merkjadómi
Reykjavíkur. Eru > dómstörf
merkur þáttur í starfi hans,
þótt ekki verði frekar um þau
fjallað hér. Hann hefir og starf-
að mjög að samningu lagafrum-
varpa, og haft með því heilla-
vænleg áhrif á íslenzka lög-
gjöf.
Prófessor Ólafur Lárusson hef-
ir starfað mikið í ýmsum félög-
um og gegnt þar trúnaðarstörf-
um. Hann var meðal stofnenda
Vísindafélags íslendinga 1. dés.
1918 og var forseti þess 1944—
47, í stjórn Hins íslenzka forn-
leifafélags hefir hann átt sæti
í nærfellt 40 ár, og hann hefir
setið í stjórn Hins íslenzka
fornritafélags frá stofnun þess
1928. Þá hefir hann átt sæti í
stjórn Sögufélagsins, í stjóm
Hins íslenzka bókmenntafélags
og Ferðafélags íslands. í Frí-
múrarareglunni hefir hann og
unnið mikið starf. Honum hef-
ir verið sýnd margs konar
sæmd vegna vísindastarfa sinna.
Árið 1945 kjöri heimspekideild
Háskóla íslands hann heiðurs-
doktor í heimspeki, og árið
1946 sæmdi háskólinn í Ósló
hann doktorsnafnbót í lögfræði,
og hið sama gerði háskólinn í
Helsingfors árið 1955. Ennfrem-
ur sæmdi laga- og viðskipta-
deild Háskóla Islands hann
doktorsnafnbót í lögfræði árið
1958. Þá hefir hann verið kjör-
inn heiðursfélagi í ýmsum er-
lendum vísindafélögum, þar á
Lárusson
meðal Vísindafélagi Norðmanna,
og heiðursfélagi var hann í lög-
fræðingafélagi Finna. Á 75 ára
afmæli hans í febr. sl. var
hann særridur æðsta tignar-
merki þjóðarinnar. Hafa fáum
íslendingum hlotnazt slíkar
sæmdir, og vita þó allir, sem
um það eru dómbærir, að allt
er það að verðleikum. Sóttist
hann og persónulega aldrei eft-
ir neinni upjfhefð — slíkt var
víðs fjarri honum.
III.
Kennslustörf sín stundaði
próf. Ólafur af einstakri alúð
og kostgæfni, og var kennsla
hans öll svo yönduð sem bezt
varð á kosið. Kennslulag hans
einkenndist fyrst og fremst af
einstökum skýrleika. Hann hafði
fágæta hæfileika til að lýsa
efni, sem var tyrfið og strembið
í kennslubókum á þá lund, að
það lægi ljóst fyrir. Annað
auðkenni á kennslu hans var
hin ríka hneigð hans og hæfi-
leiki til að skilja sundur aðal-
atriði hvers máls og aukaatriði.
Hann lagði sig ekki í fram-
króka um að gagnrýna skoðanir
kennslubókahöfunda, en þegar
hann gerði það, var gagnrýnin
markvís og sannfærandi. Hann
hikaði ekki heldur við að
ganga í berhögg við dóma, þótt
gagnrýni hans á þeim væri
ávallt hófsamleg. Okkur nem-
endum hans var það ljóst, að
kennarinn hafði gagnhugsað
hvert það atriði, sem reifað var,
og hafði brotið það til mergjar,
hversu hagfelldast væri að
skýra það fyrir mönnum, sem
kunnu lítt til laga. Það er
ómetanlegt lán að hafa notið
slíkrar afburðakennslu. Fyrir
okkur nemendur hans skipti
hitt og ekki minna máli, að ut-
an kennslustunda nutum við oft
handleiðslu harrs og hollráða.
Margir nemendur hans hafa og
átt hann að trúnaðarmanni og
ráðgjafa löngu eftir að skólavist
lauk. Ætla ég, að svo náin
tengsl milli kennara og nem-
enda séu fágæt.
IV.
Prófessor Ólafur Lárusson
hefir verið mikill afkastamaður
um ritstörf. í afmælisriti hans
frá 1955 er skrá um flest rit
hans og ritgerðir. Eftir að sú
skrá var gerð birtist m. a. eftir
hann rannsókn hans á manna-
nöfnum í manntalinu frá 1703
og ritið Lov og ting, sem hefir
að geyma nokkrar veigamiklar
ritgerðir hans í norskri þýð-
ingu. Sýnir sú skrá ljóslega,
hve fjölgáfaður hann var og
hversu fjölbreytt rannsóknar-
efni hans voru.
Rit hans eru einkum á sviði
lögfræði, þar á meðal réttar-
sögu, sagnfræði og mannfræði.
Um rit hans í sagnfræði og
mannfræði hefir heimspeki-
deild Háskóla íslands kveð-
ið upp ótvíræðan dóm, er
hún sæmdi hann doktorsnafn-
bót í heimspeki. Segir m. a. svo
í formála deildarinnar fyrir sem raun ber vitni milli þess*
doktorskjöri: „Allar rannsóknir ^ ara tveggja fræðigreina og auðg-
hans bera vitni um frábæra aði með því báðar.
þekkingu, vandvirkni og glögg-
skyggni á stór atriði sem smá“.
Munu þess fá dæmi, að prófess-
or í lögfræði vinni sér til slíkr-
ar sæmdar með verkum sínum
í annarri fræðigrein.
Rit og ritgerðir próf. Ólafs í
lögfræði eru flestar á vettvangi >
fjármunaréttar og réttarsögu, en
þó eru til ritgerðir eftir bann (
um almenn lagaleg efni, þ. á
m. ritgerð hans í Vöku um
lögbók íslendinga, þar sem
hann hvetur til þess, að íslend-
ingar setji sér lögbók. Höfuðrit
hans í fjármunarétti eru Fyrir-
lestrar í eignarétti, Kaflar úr
kröfurétti, Víxlar og tékkar og
Sjóréttur, en auk þess hefir
hann ritað margar ritgerðir um
einstök, afmörkuð verkefni í
þessari grein. I ritum um fjár-
munarétt kemur glöggt fram
frjálslyndi hans og félags-
hyggja. Hann hafnar í ritum
sínum gersamlega' hinni svo-
nefndu konstruktivu lögfræði
—■ hugtakalögfræðinni. í ritum
hans gætir mjög félagslegra og
hagrænna sjónarmiða og við-
horfa, svo og tillitsins til þess,
sem sanngjamt er og eðlilegt
um samskipti manna.
í réttarsögu ritaði próf. Ól-
afur tvær bækur, Grágás og
lögbækurnar, sem er fylgirit
með árbók háskólans 1921—22
og svo kennslubókina Yfirlit
yfir íslenzka réttarsögu. Þessi
rit bæði eru reist á mjög víð-
tækum og traustum rannsókn-
um, og er mér kunnugt um, að
þeir menn, sem reynt hafa eft-
irleit á slóðum þessara rita,
hafa ekki hlotið mikla eftir-
tekju. Því miður nær yfirlits-
rit hans um réttarsögu aðeins
yfir brot úr íslenzkri réttarsögu.
Enginn maður hefði þó verið
honum færari til að rita slíkt
yfirlitsrit, jafn fjölfróður og
glöggskyggn og harín var um
það efni, hvar sem niður var
gripið. Dugir nú ekki um að
sakast, en vissulega er fordæmi
hans, elja og kostgæfni við vís-
indaleg vinnubrögð, yngri mönn-
um hvöt til að takast á við
þetta meginverkefni, sem nú
bíður úrlausnar. Bót er þó í
máli, að próf. Ólafur hefir
skrifað margar og merkar rit-
gerðir um einstök rannsóknar-
efni í íslenzkri réttarsögu. Er
þeim ritgerðum hans, svo og
ýmsum ritgerðum í fjármuna-
rétti, safnað saman í eina heild,
í ritgerðasafni hans, Lögum og
sögu, er Lögfræðingafélag Is-
lands gaf út 1958, og kom það
rit út sama dag og laga- og
viðskiptadeild sæmdi hann
doktorsnafnbót, 25. okt. það ár.
Öll ritverk prófessors Ólafs í
lögfræði og réttarsögu eru
geysivönduð. Þau auðkennast af
skýrleik í framsetningu, sem
aldrei skeikar, skarpskyggni,
traustri dómgreind og hófsemi í
ályktunum. Þau eru reist á
rannsóknum, sem eru svo vand-
aðar og traustar, að oftast sýn-
ist ógerlegt að bæta um eða
hnekkja. Ritin lýsa miklum
lærdómi höfundar og jafnframt
fágætri vísindalegri vandvirkni
og hugkvæmni. Málfar hans
var vandað og meitlað, laust við
tyrfni og tildur, og yfir allri
framsetningunni er einstök
heiðríkja.
Hér verður ekki vikið að rit-
störfum hans í sagnfræði og
mannfræði. A hitt skal bent, að
hann var skiptur milli Iögfræði
og sagnfræði, og þó jafnvígur á
báðar. Get ég þessa fyrir þá
sök, að engan mann hefi ég
þekkt, sem var jafn heilsteypt-
ur persónuleiki sem hann og
fjarri því að vera „stykkevis og
delt“, svo að hermd séu um-
mæli Brands. En hér er þess að
gæta, að próf. Ólafur rakti rétt-
inn til menningarsögulegra róta,
og frá því sjónarmiði renna lög
og saga í einn farveg. Fyrir ís-
lenzka vísindastarfsemi í heild
sinni, hygg ég, að það hafi ver-
ið lán, að hann skipti sér svo
V.
Svo ágætur, sem Ólafur Lár*
usson er af verkum sínum, er
hins ekki síður að geta, að per-
sónuleiki hans var ógleymanleg-
ur öllum þeim, sem ai honum
höfðu kynni. Harín var mann-
kostamaður, strangur á ytra
borðinu, en allra manna mild-
astur og mannúðlegastur, er á
reyndi, réttlátur og réttdæmur
í mati sínu á mönnum og mál-
efnum, vinfastur og trygglynd-
ur, vitur og velviljaður. Hann
var mikill jafnvægismaður, og
hvíldi yfir honum ró og festa.
Hann var maður hógvær og
Iaus við yfirlæti. Hann var að
eðlisfari dulur, fáskiptinn nokk-
uð og hlédrægur, en hann naut
sín þó vel á mannfundum og
lék þá oft á als oddi. Hapn
kunni ógrynni af sögum Um
kímileg atvik og var. mikill
húmoristi. Hann var ljúfmenni
í dagfari sínu og eindæma bam-
góður. Þar sem hann var, fór
saman „vitsins, andans og hjart-
ans menning“.
Prófessor Ólafur Lárusson var
hamingjumaður í lífi sínu. Vís-
indalegur orðstír hans er slik-
ur, að hann má telja einn mesta
afburðamann þjóðar vorrar.
Hann eignaðist ágæta konu,
Sigríði Magnúsdóttur, og voru
þau í hjúskap í 30 ár. Var svo
kært með þeim hjónum, að fá-
gætt mun vera. Heimili þeirra
var mikið menningarheimili,
sem sérstæður þokki hvíldi yf-
ir. Frú Sigríður andaðist árið
1952, og var hún honum harm-
dauði. Þau voru barplaus, en
margir ættingjar þeirra dvöld-
ust með þeim hjónum, ekki sízt,
meðan þeir voru á námsbraut.
Eiga margir, þ. á m. nemendur
prófessors Ólafs, kærar minn-
ingar frá heimili þeirra, sem
seint mun fyrnast yfir.
VI.
Á norræna lögfræðingamót-
inu, sem haldið var hér í
Reykjavík í ágúst í sumar,
flutti prófessor Ólafur Lárus-
son erindi í hátíðasal háskólans
um nokkra þætti í félagsmála-
löggjöf Grágásar. Var það síð-
asta erindið, sem hann flutti
opinberlega, og sennilega síð-
asta ritverk, sem hann samdi
um fræðilegt efni. Þeim, sem
viðstaddir voru, mun seint líða
úr minni þau sérstæðu hughrif,
sem flutningur erindisins vakti
þeim. Hér var einn mesti réttar-
sögufræðingur Norðurlanda að
skýra fyrir frændum vorum
það, sem merkast var í hinni
fomu löggjöf vorri — einu
mesta menningarafreki nor-
rænna manna. Þytur sögunnar
lék um oss. Hér fjallaði lög-
lærðasti maður vor fslendinga
um lög þjóðveldisaldar —
minntí. það ekki á lögsöguna
og lögsögumanninn, sem að
jafnaði var meðal lögfróðustu
manna landsins? Vér höfðum og
á vitundinni, að þetta væri síð-
asta erindið, er hann flytti osa
— fræðileg kveðjuorð hins
aldna vísindamanns. Felur ekki
val hans á verkefni sínu í sér
brýningu til vor um að taka
upp þráðinn, þar sem hann féll
niður — að leiða íslenzka rétt-
arsögu til þess öndvegis, sem
henni hefði átt að vera búið
fyrir löngu, með stofnun sér-
staks prófessorsembættis í
þeirri grein.
íslenzk lögfræðingastétt þakk-
ar í dag leiðsöguna og blessar
minningu prófessors Ólafs Lár-
ussonar. Háskóli íslands þakk-
ar tryggðina og ómetanleg störf,
sem verið hafa skólanum til
sæmdar. íslenzk þjóð á á bak
að sjá einum sinna beztu sona.
Ármann Snævarr.
t
Þegar Ólafur Lárusson andað-
ist, féll í valinn Nestor íslenzkra
lögfræðinga og án efa einn hinna
mestu lögfræðinga þessa landa
Framhald á bLí. 17.