Morgunblaðið - 17.06.1961, Blaðsíða 11
f Laugardagur 17. júní 1961
MORGUNBLAÐIÐ
11
SVIPMYNDIR
Jón Sigurðsson forseti
FYRIR 150 árum var fæddur á
Rafnseyri við Amarfjörð Jón
Sigurðsson. Síðan hefur ljómað
mest af þessum degi í sögu
þjóðar vorrar. Við hann, þá og
síðar, tengjast helgustu minn-
ingar, stærstu vonirnar. Stofn-
un Háskóla Islands fyrir 50 ár-
um, endurreisn lýðveldis á ís-
landi fyrir 17 árum, dagur þjóð-
arinnar síðan.
Jón Sigurðsson hefur þegar
hlotið heiðurssess í íslandssög-
unni. Engum manni hefur ver-
ið meiri sómi sýndur, bæði í
bundnu máli og lausu, rit hans
og ræður hafa verið gefin út í
vönduðum útgáfum, bréf hans
hafa verið birt.
Þess er því vart að vænta,
að margar nýungar komi fram
á 150 ára fæðingardegi þjóð-
hetjunnar. Hér mun leitazt við
að bregða upp svipmyndum úr
lífi Jóns forseta og hefur verið
stuðzt við ýmsar heimilidir,
einkum þó hið mikla ritverk
dr. Páls Eggerts Ólasonar.
Fl Svipir úr mannlýsingum
Þegar séra Sigurður, faðir
Jóns, hafði búið hann undir há-
skólanám, fer Jón úr föðurhús-
um á 19. ári og stendur á eigin
fótum upp frá því. Hann þró-
aði þá þegar með sér þá mann-
kosti, sem ásamt meðfæddum
hæfileikum hans og þekkingu
urðu lykillinn að stjómmála-
og fræðaframa hans. Sagt hef-
ur verið um Jón, að iðjusemi
hans, atorka og afkastasemi
héldust í hendur við trú-
mennsku og vandvirkni með
eindæmum. Þar við bættist
dæmafá skarpskyggni, gott og
trútt minni, fjölbreyttar gáfur
og óvenjudjúpstæð þekking á
þeim viðfangsefnum, sem hann
fjallaði um.
Iðjusemi Jóns var viðbrugðið.
Sagt var, að hann talaði við-
stöðulaust við þá, sem hjá hon-
um voru, en ynni jafnframt að
hinum erfiðustu rit- og fræði-
störfum. Hann skoraðist aldrei
undan að taka þátt í gleðskap
kunningja sinna á námsárun-
um, en ét það þó aldrei bitna
á skyldustörfum sínum. Páll
Melsteð segir frá því, að væri
Jón úti fram undir miðnætti á
laugardagskvöldi, þá hefði hann
alltaf sezt við lestur og skriftir,
þegar hann kom heim og sagzt
þurfa að ná því, sem hann hafi
af, sér haft við útiveruna. Gleð-
skapur og smásvall var Jóni
einungis hvíld og hressing,
tímaþjófi leið hann engu að
vera til hafta störfum sínum,
eins og Páll Eggert kemst að
orði.
Eiríkur Briem segir, að Jón
hafi drukkið vín við tækifæri,
eigi síður en aðrir, en aldrei
orðið ölvaður, svo að á bæri,
hefði hann eflaust þolað mikið.
Skömmu eftir aldamótin gerði
eitt rit templara orð á drykkju
skap Jóns, en tók þau ummæli
þó jafnharðan aftur.
Þegar á leið varð mikil gesta-
nauð á heimili Jóns í Khöfn.
Hélt hann ævinlega mikla risnu
fyrir gesti sína, og var ekki
smátækur á romm hjá kaup-
manni sínum, að hætti höfð-
ingja þeirra tíma. Hann verzl-
aði alltaf hjá sama kaupmanni.
Á afmæli sínu hafði Jón jafnan
sérstakt við. Voru þá á borðum
ungversk vín, alltaf sömu teg-
undir. Allur annar munaður
Jóns voru Vindlar á kvöldin.
Alltaf sama tegund, keypt hjá
sama kaupmanni. Af reikning-
um Jóns virðist hann hafa
drukkið mikið te. Um skemmt-
anir virðist hann hafa haft gam
an af söng og hljóðfæraslætti,
því hann hefur tíðum farið í
óperuna.
Jón var viðmótsþýður mað-
ur jafnan, við hvern sem var,
hinn alúðlegasti í framkomu
og látlaus, en í samkvæmum
er því viðbrugðið, hver fagn-
aðarauki var af honum, segir
Páll Eggert. Sæti hann og væri
að hugsa um eitthvað, þá var
eins og nokkurs konar mók
færðist yfir hann, en í viðræð-
um var hann hinn skemmtileg-
asti maður og jafnaðarlega skraf
hreifinn, í samkvæmum var
hann allra manna glaðastur og
talaði þá einatt af fjöri, sagði
Eiríkur Briem.
Indriði Einarsson segir svo
frá: „Ef stúdent, sem var kunn-
ur forseta, mætti honum einum
á götunni, þá stakk forseti oft
hendinni undir arm honum,
sneri honum við og mælti:
„Þér hafið ekkert að gera, gang
ið þér með mér“. „Allir þessir
göngutúrar enduðu, hvað mig
snerti, á sama hátt. Forseti tók
mig inn á eitthvert dýrasta
kaffihúsið í Khöfn, heimtaði
listann yfir vínin, veitti stórt
glas af portvíni, sem ekki var
hugsandi til að drekka, nema
það kostaði eina krónu, bauð
vindla, sem urðu að vera á 25
aura upp að einni krónu, til
þess að það gæti komið til mála
að líta við þeim. Fyrir utan
kvaddi hann mig með virktum,
vonaði að sjá mig næsta sunnu-
dagskvöld heima hjá sér, setti
hattinn langt niður í hnakkann
og gekk létt og fjörlega heim
á leið“.
Jón var skartmaður mikill í
klæðaburði alla ævi, að höfð-
ingjahætti og að tízku þeirra
daga. Myndl hver tízkumaður
mátt við una þá reikninga, sem
Jón fékk frá klæðskera þeim,
er hann verzlaði við jafnan.
Jón var hið mesta glæsi-
menni og mun mjög hafa geng-
ið í augu kvenna í Khöfn á
yngri árum og var oft kallaður
„Den smukke Sívertsen". Það
var því ekki að undra, að heit-
mey Jóns uppi á íslandi gerðist
mjög óróleg, enda töldu marg-
ir í Khöfn hann afhuga því
ráði. Svo var þó ekki og kvænt-
ist Jón Ingibjörgu frændkonu
sinni Einarsdóttur eftir fyrstu
þingsetu sína 1845. Hafði hún
þá setið í festum á íslandi í 12
ár. —
Á þeirri stundu eignaðist
landið Ieiðtoga
9. dagur ágústmánaðar 1851,
síðasti fundardagur Þjóðfundar-
ins, var myrkur dagur £ sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar. Á
þjóðfundinum eignuðust íslend-
ingar þó nýja von. Það var
prestssonurinn að vestan, fræði-
maðurinn frá Kaupmannahöfn.
Fundargerð 16. fundar þjóð-
fundarins birtist hér orðrétt á
eftir úr Tíðindum frá Þjóð-
fundi Islendinga. Á þessum
fundi gerðust sögulegustu at-
burðir sjálfstæðisbaráttunnar á
19. öldinni. Á þessum fundi var
Jón Sigurðsson stærstur í aug-
um þjóðar sinnar.
„Allir á fundi. Gjörðabók frá
síðasta fundi lesin og sam-
þykkt.
KONUN GSFULLTRÚI
(Trampe greifi): Einúngis eitt
af þeim málum, sem fundurinn
fékk til umræðu, er á enda
kljáð (þ.e. Frumvarp til laga
um ákvarðanir nokkrar, áhrær-
andi siglingar og verzlun á ís-
landi); hin tvö önnur: „Um
stöðu íslands í ríkinu", og „Um
kosningar til alþingis“, eru enn
þá óbúin. Um hið síðar nefnda
mál er enn þá alls ekki komið
nefndarálit til fundarins, og
hvað hið fyr nefnda mál snert-
ir, þá eru að vísu 2 nefndar-
álit komin um það til fundarins
í fyrra dag; en álit meiri hluta
nefndarinnar er svo úr garði
gjört, að fundurinn ekki hefur
nokkra heimild til, að taka það
til umræðu, og máli þessu gæti
því ekki orðið frekar fram-
r r
gengt, nema því að eins, að því
væri vísað aptur til nefndarinn-
ar til nýrrar og löglegri með-
ferðar. Þessi tvö mál eru þannig
líkt á veg komin, og þá ég
lagði þau fyrir fundinn, og
lenging þingtímans um fáa
daga, en ekki getur verið til-
tökumál nema að eins um fáa
daga, gæti því ekki haft annan
árángur en þann, að landið
fengi að bera enn þá fleiri út-
gjöld til einkis gagns, en þegar
hyíla á því.
Til að baka landi þessu fleiri
áþarfaútgjöld, en orðið er,
ég alls ekki ástæðu, og mun ég
því, samkvæmt þeim myndug-
leika, sem vor allra- mildasti
konúngur hefur gefið mér til
þess, og sem ég hef lagt fyrir
fundinn, nú þegar enda fund
þennan.
OG LÝSI ÉG ÞÁ YFIR í
NAFNI KONUNGS. J. kandid.
SIGURÐSSON: Má ég biðja
mér hljóðs, til að forsvara að-
gjörðir nefndarinnar og þings-
ins? FORSETI: Nei. AÐ
FUNDINUM ER SLITIÐ.
J. kandíd. SIGURÐSSON:
Þá mótmæli ég þessari aðferð.
KONUN GSFULLTRÚI: (Um
leið og hann og forseti (Páll
amtmaður Melsteð) gengu burt
úr sætum sínum): Ég vona, að
þingmenn hafi heyrt, að ég hef
slitið fundinum í NAFNI KON-
ÚNGS.
J. kandíd. SIGURÐSSON: Og
ég mótmæli í NAFNI KON-
UNGS OG ÞJÓÐARINNAR þess
ari aðferð, og ég áskil þinginu
rétt til, að klaga til konúngs
vors yfir lögleysu þeirri, sem
hér er höfð £ frammi.
Þá risu upp þingmenn, og
sögðu flestir i einu hljóði:
VIÐ MÓTMÆLUM ALLIR.
Á meðan þessu fór fram,
þokuðust þeir, konúngsfulltrú-
inn og fórseti, út úr þingsaln-
um; en er þeir voru komnir út,
kallaði einn þingmanna:
„Lengi lifi konúngur vor,
FRIÐREKUR HINN SJÖUNDI"
og tóku þingmenn undir í einu
hljóði.
Síðan var gengið af fundi“.
(Orðrétt og stafrétt og með
leturbreytingum Tíðinda frá
Þjóðfundi íslendinga. Rvík 1851)
I anðstöðu við samherjana
í einu máli lenti Jón Sigurðs-
son í andstöðu við samherja
sína á Alþingi, en átti sam-
stöðu með Trampe greifa og
dönsku stjórninni. Þetta lét
hann þó ekki ráða gerðum sín-
um, heldur fylgdi hann ótrauð-
ur fram sannfæringu sinni,
studdri þekkingu og framsýni. 1
máli þessu vann hann líka einn
sinn stærsta sigur. Þetta var
kláðamálið og dró til tíðinda í
því á Alþingi 1857. Samherjar
Jóns, allir þjóðkjörnir þing-
menn, utan tveir, auk nokkurra
konungskjörinna, vildu skera
allt fé niður. Danska stjórnin,
Jón og tveir þjóðkjörnir þing-
menn vildu lækna hið sýkta fé.
Á Alþingi urðu um þetta mjög
harðar deilur, svo og land allt.
Jóni blöskraði mjög skammsýni
landa sinna, hélt margar ræður
um málið á Alþingi og beitti þá
fyrir sig skemmtilegum og kjarn
yrtiun dæmum, sem gaman er
að rifja upp.
í umræðum um frumvarp um
víðtækar lækningaráðstafanir
komst Jón svo að orði: „En ef
stjórnin samþykkir ekki frum-
varpið, þá eru veiktar tilraunir
stiftamtmannsins, en styrkt sú
hugsun almennings, að ekkert
sé til bjargar, nema drepa allt
niður, og mér þykir það sann-
arlega undarlegt, að Alþingi
vilji stuðla til þess, að ónytj-
ungarnir ráði, sem ekki vilja
eða nenna að lækna, en hinir
duglegri mennirnir, sem vilja
stuðla til að frelsa það, sem
frelsað verður, verði látnir líða
og beygja sig undir ónytjungs-
skap hinna. Þetta háttarlag
minnir mig á þá hugsun manna
hér fyrir skemmstu, þegar sum-
ir álitu, að þilskip væru til
skaða. Ég man svo langt, að
það komu menn til mín, sem
kváðust vera sannfærðir um, að
þilskip væru ekki nema til hel-
bers skaða fyrir hina fátæku,
sem ekki hefðu efni á að leggja
í þilskip, heldur yrðu að fiska
á bátum, því að það væri svo
sem auðvitað, að þilskipin
drægju frá þeim alla björg, þar
eð þau gætu farið djúpt undan
landi, en bátarnir ekki, og tælt
þannig aflann frá bátamönnum,
sem væri þá allur þorrinn. Ég
get ekki neitað, að ég varð
nokkuð hissa, og ég spurði því,
hvort þeir vildu láta fyrirbjóða
öll þilskip. „Já, einmitt það“,
sögðu þeir, „vér viljum láta
fyrirbjóða að fiska, nema á bát-
um“. Þetta og því um líkt for-
svar eiga þeir jafnan, sem ekki
vilja taka sér fram, það er
ætíð af umhyggju fyrir þeim
fátæku, en endalyktin verður,
að það verður til að gera fieiri
fátæka“.
Mikið var deilt um hugsan-
legan niðurskurð á sannanlega
heiltorigðu fé og skaðabætur fyr
ir slíkar aðgerðir. Um þetta
sagði Jón:
„Ef setning hins háttvirta
varaforseta (Jón ritstj. Guð-
mundsson, helzti samherji Jóns
í öllum öðrum málum), að
menn yrðu að skera það, sem
kynni að veikjast, væri rétt, þá
ætti að skera allt niður, svo að
engin kind gæti veikzt og orðið
þannig öðrum til skaða. Það er
hinn mesti munur á því, með
tilliti til skerðingar á eignarétt-
inum, hvort skera skal sjúkt
eður heilbrigt. Eignaréttinn á að
virða til hins ýtrasta og grípa
inn í hann fyrst þá, þegar aug-
ljóst er orðið, að tjón fyrir
aðra að öðrum kosti verður að
hljótast. Að grípa svona inn í
eignaréttinn, án þess að skað-
inn á hinn bóginn sé augljós,
er rétt eins og maður segði við
mann, sem maður mætir með
byssu: „Þú ert þar með hættu-
legt morðvopn, ég tek það af
þér, því að þú kannt að gera
skaða með því“. Þetta vitum
vér þó allir, að engum dettur í
hug að taka svo af manni eign
hans, fyrir tóma grunsemd eða
ótta“.
Það fór þó svo, þrátt fyrir
skeleggan málflutning Jóns, að
niðurskurðarmenn báru hærri
hlut á Alþingi með öllum
greiddum atkvæðum gegn fjór-
um. Danska stjórnin lét, þrátt
fyrir það, til skarar skríða við
lækningarnar árið eftir og veitti
til þess 30 þúsund dali. Jóni
Sigurðssyni var falin fram-
kvæmd um umsjón með aðgerð-
imum ásamt yfirdýralækninum
í Danmörku. Þeir gengu í málið
af oddi og eggju, þrátt fyrir
mikla andstöðu á íslandi og
leystu málið farsællega.
Jón var mjög rógborinn fyrir
þessar framkvæmdir og af-
stöðu sína. I Norðra 1860 segir:
„Það mun flestum hafa brugðið
í brún, þegar hingað barst sú
fregn, að herra J. S. væri orð-
inn leiguþjónn hinnar dönsku
stjórnar, og það í jafnóþakklátu
máli sem kláðamálinu. Yér lét-
um segja oss það þrem sinnum,
eins og Njáll vígsmálið Þórðar
leysingja".
Framh. á bls. 15.
JONS FORSETA