Morgunblaðið - 26.10.1961, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 26. okt. 1961
#■
MORGUISBLAÐIÐ
13
1. Tvær kvikmyndir.
ÞESSA dagaua eru sýndaæ tvær
kvikmyndir á íslandi, sem verð-
ar eru sérstakrar athygli. Aust-
urbæjarbíó sýnir þýzku myndina
Brúna, og Hafnaríjarðar'bíó
pólska kvikmynd Aska og
demamtar. Báðar eru þessar
xnyndir runnar upp úr klofnum
jarðvegi seinni heimsstyrjaldar.
Þær fjalla um tilgangsleysi stríðs
ins, ó'gnirnar sem það færir mömn
unum.
1 Brúnni er lífi skólapilta fóm
að fyrir einskisverðia brú; í Aska
og demaintar verður imglingur-
inn Matsiek Chelmicki fómar-
lamb valdabaráttunnar.
Þjóðverjar léku Pólverja grátt
í heimsstyrjöldinmi. Það vita all-
ir. Við munum hvernig þeir fóru
xneð Getto og strætin sem tón-
snillingurinn Chopin reikaði um
ástfanginn af skáldkonunni Ge-
orge Sand. Varsjá, gamla borgin
xneð fljótinu Vislu, heillandi eins
og óður eftir Adam Mickiewicz;
hún varð alldeilis fyrir barðinu
á ribböldunum. Nærri lá við að
þeir moluðú hana mélinu smærra.
Enn í dag finnst varla hús í
Varsjá sem ekki ber ör eftir
þýzka byss'U.
Varsjá 1945.
Jóhann Hjálmarsson
Lífið er mikilvægt
Það er fróðlegt að sjá hvernig
augum þeissar tvær þjóðir líta á
styrjöldina nú í dag. Bemhard
Wicki, sá sem stjórnaði töku Brú
erimnar. skýrði frá því í blaðavið
tali fyrir skömtmu, að hanin væri
imjög ánægður með undirtektim
ar sem myndin hefði fengið.
„Jafnvel í Þýzkalandi vekur hún
fólk til umhugsuinar og er skilin
á réttan hátt“, sagði hann. Með
Marek Hlasko.
þetta 1 huga er hæpið að álíta
þjóðirnar vilja blóðbað á ný.
Ætli það séu nema ábyrgðarlaus
ir peyjar kíkjandi á heiminn
giegnum upplitað gler, sem minin-
eist á slík. Kvikmyindir eins og
Brúin og Aska og demaintar,
Ihljóta að sýna fáránleika styrj-
alda. Þær em voldugt afl til
stuðnings friðar í heimiinum.
Ekki með hávænu friðartali, held
ur með því að benda á grimmileg
ustu andstæðu hamingjusams
liífs. fullvissa þær okkur uxn að
íriður ©r rétta og eina leiðin.
Kvikmyndin er nú orðin sú
lístgrein sem á beinastan aðgang
eð hjörtum fól'ks. Ótrúlegir hlut
ir Ifafa þegar verið umnir í sam-
Ibandi við hvíta tjaldið. Þessar
tvær myndir eru gerðar af ung-
um mómmum. Þær eru hvort
tveggja meistaralegar hvað snert
ir listrænan frágamg og flytja
sammannlegan boðskap sem eng-
um er óviðkomaindi. Leikanamir
skila hlutverkum sínum með
glæsibrag. Hér miun aðeins gef-
asit tækifæri til að minnast lítil-
lega á aðra þeirra.
2. Aska og demantar.
Matsiek og félaga hans hefur
verið falið það verkefni að ryðja
úr vegi Stuka nokkrum, héraðs-
ritara pólska verkamaranafiokks-
ins. Mieð hlaðnax byssur bíða
þeir hans á veginum. Bifreið ber
oð, og í trausti þess að þar fari
bifreið Stulka, hefja þeir árás og
vega tvo farþega hennar. Vissir
um að þeir hafi lokið starfi sírau
halda þeir til borgariinnar. Þar
er mikil gleði. því á strætum úii
er uppgjöf Þjóðverja gerð lýðum
kuran gegnum hátalarana. Á
hóteli borgarmmar komast þeir
að því. að um mistök hefur verið
að ræða, því Stuka birtist þar
Ijóslifandi. í staðinn fyrir hann
hafa þeir £ ógáti myrt tvo verka-
menn. Samkvæhat gkipuin fra
yfirboðara sínum er Matsiek fai-
ið að ljúka verkmaðinum og í
þVí skyni leigir hann sér
herbergi á hótelirau við hliðina á
herbergi Stuka. Á barnum vinra-
ur ung stúlka Krysia að nafni og
takast með þeim Matsiek náin
kynrai, sem leiða til þess að haran
fer að efast um markmið þeirrar
baráttu sem hann tekur þátt í.
Hainn festir ást á Krysiu og þráir
nú aðeins að njóta lífsins með
'herani. Til þess að svo megi verða
hyggst hanin breyta háttum sín-
um. En skyldan kallar og þegar
Stuka á leið út um nóttiraa, veitir
Matsiek horaum eftirför og skýtur
haran til bana í þann mund sem
flugeldamir lýsa upp næturhim-
ininn í tilefni friðarins. Matsiek
verður nú að hafa sig á brott.
Honum gefst varla tóm til að
kveðja Krysiu, því lestin á að
leggja snemma af stað áleiðis til
Varsjár. Haldinn biturleika
skilnaðarins tekur hann á rás.
Hermenn verða á vegi bans, og
þegar hann neitar að nema stað.-
ar, skjóta þeir hairan tafarlaust. Á
meðan duraar polonesinn á hótel-
inu. Þar er haldin mikil hátíð.
Augu Krysiu eru stór og döpur.
Þetta er í stuttu máli efni
myndariranar. Mörg atriði önnur,
svo sem drykkjuæði Drewnowsk-
is hafa síraa þýðingu. Eða til
dæmis atburðurinn í kapellunni
og Krisitlíkneskið sem veit niður.
Allt er gert til að setja drunga-
legan og óhugnanlegan svip á
umhverfið. Dauðastríð Matsieks
er átakanlega sannfærandi. Á
öskuhaug borgarinnar gefur hann
upp andann. Hreinum þvotti á
snúru er teflt fram gegn ruslinu.
Blóð Matsieks litar þenraan þvott.
Hann hafði fundið gimsteininn,
en bar ekki gæfu til að varðveita
bann. Þess vegna skildi hann
Krysiu eftir með sársaukafulla
miraningu. Krysiu með ljósa hár-
ið, sem sagðist ekki vilja eiga
neiraar slæmíar miraniragar. „En
fagrar“, svaraði hann og varð
allt í einu einmanalegasti maður-
inn á jc :ðunni. Þá gafst hún upp
og gerði h-ann haminigjusaman
andartak, án þess að bugsa um
hvort sú bamingja leiddi af sér
þuragibærustu kvölina.
3 Pólverjar fara eiffin
leiðir
Kvikmyndatökumaðurinn An-
drzej Wajda gerði þessa mynd
eftir sögu Jerzy Andrzejewski.
Hann gerir hvergi tilraun til að
laumia inn hjá okkur sæluvott-
orði ráðstjór.narskipulags, held-
ur lætur okkur skynja mannleg
| örlög á nærtækara hátt. Pólverj-
ar fara sínar eigin leiðir í kvik-
myndagerð sem og öðrum lisc-
greinum. í Póllandi er risin úr
rúsitunum svipmikil æska sem
virðir að vettugi boð og bönn
stjórnarvaldannia. Pólskir lista-
menn una ekki í sovéskum gapa
stokiki. Þeir opna vestuirgluggana
upp á gátt fyrir frjóum áhrifum
manna eins og Picassos og Klees
í myndlistinni og Rilkes og Eli-
ots í skáldskapnum.
Arið 1956, ár uppljóstrana og
hreinsana austantjalds, var sá
tími sem losaði um höftin. Menn
hættu að fara í launkofa með
verk sín. þótt þau nytu ekki
blessunar ríkjandi skipulags.
4. Ljóðlist.
Ljóðlist ungu kynslóðarinnar
lofar góðu. Með Tadeusz Roze-
wicz í broddi fylkingar leita
ungu ljóðskáldin nýrra miða.
Þau eru flest döpur eins. og að
líkum lætur, því enn er ekki
gróið um heilt eftir stríðið og
susmum finnst Varsjá nútímans
vera „The Waste Band“. Það er
mjög geðfelldur einarðlegur
tónn í verkum þeirra. Stuttar
hendingar ljóðanna hitta beint í
mark. Þótt fyrir bregði óljósum
táknum í anda súrrealismans. eru
hlutimir oftar nefndir sínu við-
urkennda nafni.
Tadeusz Rozewicz er þekkt-
asta skéldið, fædduir 1921. 1 einu
ljóða sirana segir hann að mann-
legt líf sé mikilvægt. Og í frarn-
haldi ad því:
gamla koraan þarraa
sem teymir á eftir sér geit
er nauðsynlegri
er meira virði
en heimsundrin sjö
allir sem halda því fram
að henraar sé ekki þörf
eru morðingjar
Gildi lífsiras er bafið yfir verð-
mæti allra hluta. Maðurinn sjálf
ur er gullið, þrátt fyrir öll
heimskupör sín.
Stundum minniir Rozevicz á
Rússann Majakovskí; til dæmis
í ljóðinu um bokkinn í Mongólíu.
eða þessum brotum úr Samlík-
mgar:
Hverju líkirðu
deginum við
kannski við nóttina
hverju líkirðu
eplinu við
kaimski við konungsríki
líkair.a
í nóttinni
við þögnina
milii tveggja vara
. bragði tungunraar
hverju líkirðu eyrarau við
Skáldið er ákaflega hispurs-
laust í tali. Það eru líka flest hin
skáldin.
Þótt Rozevicz sé það skáld
nýrrar stefnu í Póllandi sem mest
kveður að, (Kynslóðariranar sem
kennd er við 1956) ber að leiita
brautryðjandans lengra aftur í
tímanra. Við staðnæmumst þar
við s'káld að nafni Konstanty
Galczynski. Hann er sagður hafa
verið Ijóðrænn með afbrigöum
og skáldskapur hans ber alþjóð-
legan svip. Þegar hann lést 1953,
hafði hann ekki náð fimmtugs-
aldri. Því olli breninivín og út-
sláttarsamt líferni. A árunum
1950—51 rraun enginn hafa dirfst
oð prenta verk hans. Frægasta
ljóð Galczynskis er Niobe, hug-
'myndaríkt kvæði um sígilt efni.
Af völduim guðanna missir Niobe
sex syni sína. Hér hefur skáldið
eigin örlög og lands síns í huga.
Ljóðið tekur margvíslegum breyt
ingum. bæði hvað form og efni
snertir; hann sveiflast í því eins
og loftfimlei'kamaður á milli
súrrealisma, naivisma og natura-
liisma. Kvæðið orkar líkt og sin-
fónía. Þrátt fyrir ruglingislega
byggingu verður það sterkt og
eftirminnilegt sem heild.
Meðal ungra lærisveina
Galczynskis er Miron Bialos-
zewski, tilraunamaður hiran
mesti. Hann lætur sér ekki nægja
að yrkja furðuleg dadaistísk
kvæði, heldur skrifar einnig súr-
realiska eiraþáttunga. sem hann
setur sjálfur upp í eigin leik-
húsi. Bialoszewski leikhúsið
rúmar 10—12 manns. En hvaða
rnáli skiptir það, ef áhugasam/t
fól'k skipar bekkina.
Malgorzata Hillar yrkir um
sambandið milli karls og konu.
Ljóð hennar eru viðkvæm eiras
Og jurt sem þolir ekki minnsta
andblæ og búa yfir sömu ómót-
stæðilegu töfrunum.
Wiktor Woroszylski naim bók-
lýsir hann sjálfum sér og félög-
um sínum á stríðsárunum þann-
ig: „Við kunraum ekki að dansa,
við keyptuim ekki blóm harada
stúlkunum okkar. á nóttinni lés-
um við Marx, á daginra héldum
við ofstækisfullar ræður á stjóm
málaf undum. “
Stanislaw Grochowiak fylgir
stefnu T. S. Eliots eftir í ljóðurn
sínum. Þau erú mörg sögulegs
eðlis.
Einnig ber að nefna höfunda
eins og Krystyna Broll, Mieczys-
law Czychowski og Roman Sli-
woni'k. Eiraar Bragi hefur þýtt
ljóð eftir bessa höfunda á is-
lenzku. Eftir þeim að dæma
sverja þeir sig í ætt við þau
skáld sem áður hefur verið talað
um. Eitt ljóðanna neínist f Gálga-
skógi, er eftir Czychowski og
hljóðar á þessa leið:
Ég hef kveikt í skógmum.
Það var draugalegur skógur
af gálgatrjám.
1 Gálgaskógi sungu eragiir
næturgalar.
I Gálgaskógi uxu engin
jarðarber.
engar grænar mosaþemibur.
í Gálgaskógi voru skelfdir
mánar heragdir.
Hjálpið mér.
Hjálpið mér að hreinsa til
í rústuraum,
5. SkáldsagnagerS.
Hemingway, Kafka, Carmts.
Þessir erlendu rnenn valda mikl-
um umbrotum í liði pólskra
skáldsagnahöfunda. Þar er
Marek Hlasko oftast á dagiskrá.
Hlasko er sískrifaradi. í bókinni
Áttundi dagur vikunnar, er Var-
sjá lei'ksviðið. Ungir elskendur fiá
'hvergi inni fyrir á®t sína. Sagt
er frá raunum þeirra og misk-
unnarlausu hugarstríði. Stíll-
inn er 'hraður og spennandi;
ekkert útflúr. aðeins nakinn
veruleikinn. Vombrigði, þung-
lyndi, drykkjuskapur. Stundum
minnir Hlasko á Hemingway.
Marek Nowakowski hóf feril
sinn með skáldsögunni Sakamað
urinn, 1959. Bókin fjallar um
undirheimalíf Varsjárborgar og
er sögð býsna góð.
Kona nokkur Magda Leja byrj
aði með því að gefa út ljóðrænar
berns'kulýsiragar og innhverfar
sálfræðilegar skyndimyndir í
smiásöguformi. Árið 1959 sendi
hún frá sér skáldsöguna Móður-
sjúk kona, sem vakti ærið umtal.
Wladyslaw Terlecki er ungur
kaþólskur höfundur, sem ferðaet
um yfirborð jarðar á mörkum
draums og veruleika. haldinn
æðislegum sýnum.
Kazimierz Brandy skrifaði vor
ið 1956 sögu, sem fjallar um
baráttu urags leikhússfólks við
forskrúfaðan meraniragarráðu-
naut, dr. Faiul. Það hefur mikla
löngun til að sýna nýstárlegt
verk í leikhúsi sínu Grenada, en
Faul þessi berst gegn því mieð
oddi og egg. Með þessari sögiu
Krysia, Ieikin af Ewa Krzyzewska, off Matsiek, leikinn af
Zbiffniew Cybulski. í hlutverkum sínum í kvikmyndinni
Aska off demantar.
menntir við Moskvuháskóla og j
bar þess merki síðan. Heimkom-
inn stráði hann um sig áróðurs-!
ljóðum eða hersöngvum í stíl
a ug lý singak v æða Majakovskís. |
Þegar glappastrik sovétmanna
urðu kunn 1956, lýsti haran því
yfir að hann hefði glatað trúnrai. I
Á tímabili var hann ritstjóri
Nowa Kultura, (Ný mermirag)
en var vikið frá starfi vegna
grunsemda um andsnúna starf-
semi gegn stjórnarvöldiunum. í l
ljóði sem harara nefnir Vor æska. I
skapaði Brandy orðði Faiulisml,
sem notað er um hverskonar til-
raunir stjóraarvaldanna til að
segja lisitamönnum fyrir verkurn.
Adolf Scibor Rylski skrifar um
námumenn og Julian Stryj-
kowski- samdi árið 1951. skáld-
söguna Flóttinn til Fragala, um
líf ítalskra landbúnaðarverka-
manna. Seinna kom frá hontun
bókin Raddir í myrkrinu, fjallar
hún um bernsku hans í gyðinga-
hyerfi.
Framhald á bls. 16r