Morgunblaðið - 05.12.1961, Blaðsíða 15

Þriðjudagur 5. des. 1961
MORGVHBLAÐIÐ
15
— Ææða Bjarna
Benediktssonar
Framhald af bls. 13.
kalla, um verndun fornminja, um
stjórn landsbóikasafnsins, um
bændaskóla, um fræðslu barna,
um kennaraskóla, um skógrækt
og . varnir gegn úppblæstri á
landi, um vegi, um bygging vita,
um stofnun brunabótafélags ís-
lands, um eignarrétt á fossum,
um námur, um forkaupsrétt leigu
liða, um lausamenn og þurrbúð-
armenn, um sveitarstjórn, um
fátæktarmál, um útgáfu lögbirt-
ingablaðs, u|n skilorðsbundna
hegningardóma og ýmis könar
réttarfarsmál, um stofnun bygg-
ingarsjóðs og bygging opinberra
bygginga, um ritsíma og talsíma,
auk nobkurra hagsmunamála
landibúnaðar og sjávarútvegs.
Loks má minnast frv. um stofnun
háskóla ísland’s, sem Hannes
lagði fyrir Alþingi 1909 sikv. á-
lyktun þingsins 1907.
Þessi dæmi læt ég nægja en
þau sýna, að víða var komið við
og hygg ég, að hvorki fyrr né síð-
ar hafi fleiri nytöm mál verið lög
fest á 'jafn skömmum tíma að
undirlagi ríkisstjórnarinnar né
hún undirbúið mál betur fyrir
Alþingi.
>á má ekki gleyrna því, að
Hannes reyndi að fá lögtfesta
nýja kjördæmaskipan, sem hon-
um tókst þó ebki, því að hann
reyndist þar hálfri öld á undan
samtíðarmönnum sínum.
Hið nýja fsland
Hið fyrstá af stórvinkjum Hann
esar Hafstein var ábvörðunin um
lagningu sæsíma til fslands og
landssíma um landið. Framgang-
ur málsins var tryggður með
samningum við Stóra norræna
en vakti mikla ólgu. Voru mörg
stór orð höfð til áfellis þeirri
samningsgerð. Eftirminnilegast
er, að bændur riðu til Reýkjavík-
ur úr nágrannasveitum um há-
sláttinn til að mótmæla þeirri
ógæfu, er af símalagningunni
mundi leiða. Fundarhaldið lýsti
áróðursdug þeirra, sem á móti
Hannesi voru, en sjálfur lét hann
þann þyt ekki á sig fá. Vert er þó
að geta þess, svo að á engan sé
hallað, að andstæðingar sæsíma-
lagnarinnar bentu á aðra leið,
sem þeir töldu hagkvæmari, loft-
skeyti landa á milli. ^Jjoftskeyta-
sendingar voru þá enn í bernsku
og veit ég eigi, hvört þær hefðu
tryggt jafngott samband og sæ-
síminn gerði. Hitt er víst, að eng-
inn sá ófarnaður rættist, sem
sagður var, að myndi leiða af
símalagningunni. Þvert á móti
urðu með henni aldaskipti í
tengslum landsins við útlönd. Þá
var verulegt skarð brotið í þann
einangrunarmúr, sem nærriJiafði
gengið af þjóðinni dauðri.
Með hinni margvíslegu lög-
gjöf, sem Hannes Hafstein
beitti sér fyrir, og framkvæmd-
um samfara eða í kjölfar henn-
ar, sýndi hann í verki, að hon-
um var full alvara, er hann
hélt því fram, að á engu riði
þjóðinni meira en alhliða fram-
kvæmdum og framförum. Á
skömmum tíma gerðist allt í
senn: Síminn var lagður, íslenzk
stórútgerð hófst, verzlunin varð
í ríkara mæli innlend en áður,
m. a. með stofnun heildsölu hér-
lendis, fslandsbanki færði nýtt
fjármagn inn í landið, sam-
göngubótum með lagningu vega
og brúa var hraðað, lærða skól-
anum var komið í nýtízku horf,
landsbókasafnshúsið byggt, al-
þýðufræðsla skipulögð og ýms
mannréttindi aukin, svo að
nokkur dæmi séu nefnd. Allt
sigldi þetta í kjölfar heima-
stjórnarinnar, þó að ekki væri
það allt afleiðing hennar. Sumt
af þessu hafði ekki áhrif fyrr
en síðar, en þarna var í fæð-
ingu hið nýja ísland, sem við
nú njótum.
Jafnræði konungs
og ráðherra
En enn sem fyrr var um það
deilt. á hvort bæri að leggja
meiri áherzlu, hinar formlegu
kröfur gegn Dönum eða verk-
legar framkvæmdir og framfar-
ir. Þegar heimastjórnin var lög-
fest trúðu Danir og ýmsir ís-
lendingar, að með henni væri
fundið viðhlítandi form fyrir
sambúð landanna, ef ekki að
eilífu, þá a. m. k. um ófyrir-
sjáanlega framtíð. Ríkisráðs-
ákvæðið kveikti þann ófrið, sem
skjótlega gerði þær vonir að
engu.
Skilnaður Norðmanna og Svía
hafði og djúp áhrif hér á landi.
Aukið sjálfstraust með vaxandi
velmegun hneig í sömu átt.
Heimsókn Friðriks 8. til Is-
lands árið 1907 dró sízt úr sjólf-
stæðishug Islendinga, enda hélt
konungur ágæta ræðu að Kol-
viðarhól, þar sem hann talaði
um „begge rigene" (bæði rík-
in eða ríkin tvö). Sagt var, að
danskir stjórnmálamenn hefðu
tekið þessi orð óstinnt upp, og
reynt að eyða þeim eftir á. Ekki
veit ég, hvaðan konungur hefur
haft hvatningu til að tála á
þennan veg, en víst er, að í ferð
inni var hann mest samvistum
við Hannes Hafstein, enda voru
þeir mjög samrýmdir. Enginn
konungur hefur verið vinsælli á
íslandi en Friðrik 8., og enginn
innlendur maður hefur betur
kunnað að taka á móti konungi
en Hannes Hafstein. Eru mér í
barnsminni orðræður manna
nokkrum árum síðar um það,
hversu þá hafi verið höfðing-
lega á móti konungi tekið, og
hvílíkt jafnræði hafi verið á
milli komrngs og ráðherra.
„Uppkastið“
Árið 1907 var ákveðið að
reyna að semja um frambúðar-
samband Danmerkur og fslands.
Árangur þeirra samninga var
„uppkastið“ svokallaða, sem all
ir íslenzku samningsnefndar-
mennirnir undir forystu Hann
esar Hafstein samþykktu, nema
einn, og hefur því þó löngum
verið haldið fram, að hann hafi
ekki hrokkið frá fyrr en á síð-
ustu stundu. Á móti þessu frum
varpi reis hins vegar þegár mik
ill andblástur á meðal stúdenta
í Kaupmannahöfn og síðar víðs
vegar hér á landi. Úrslitin urðu
þau, að Hannes beið ósigur í
kosningunum 1908, hinum fyrstu
sem háðar voru, eftir að hann
tók við völdum. Þingmannatap
hans varð að vísu meira vegna
einmenningskjördæma en svar-
aði til raunverulegs fylgismun-
ar meðal þjóðafinnar. Engu að
síður var dómur hennar ótví-
ræður.
Ekki fer á milli mála, að
þessi ósigur hefur orðið Hann-
esi Hafstein mikil vonbrigði.
Hann hefur með vissu talið sig
vfnna þjóðinni þarft verk' með
þeim tilslökunum af hálfu Dana,
sem fengust með „uppkastinu".
Þar sem hann hafði fengið nær
alla foringja stjórnarandstöðunn-
ar, þá, sem á þingi voru, til að
fallast á tillögurnar, hefur hann
talið sér sigurinn vísan. Ástæð-
ur til andstöðu meirihluta þjóð-
arinnar voru margháttaðar. Þá,
eins og nú, hafa sennilega" verið
ýmsir, er voru á móti hverju
því, sem andstæðingur þeirra
stakk upp á. Andstæðingarnir
höfðu yfir meiri blaðakosti að
ráða, og áttu í sínum hópi
ýmsa frábæra áróðursmenn.
Sjálft varð „uppkastið“ þegar
tortryggilegt vegna ónákvæmni
í þýðingu. Úrslitum hefur vafa-
laust ráðið, að þjóðin var þá
orðin sannfærð um, að ekki
væri rétt að binda sig til fram-
búðar með samningum við Dani
um meðferð þeirra á nokkrum
málum íslendinga. Menn voru
að vísu alls ekki reiðubúnir til
þess að skilja við Dani þegar
í stað, en þeir vildu ekki sjálf-
ir semja á sig skuldbindingar
um að breyta aldrei til um
nokkur meginatriði, nema með
samþykki Dana, jafnvel þótt
þeir treystust ekki til að taka
þau mál þegar í eigin hend-
ur. Raunar gerðu fæstir sér
vísvitandi grein fyrir þessu. En
réði, og varð þyngri á metun-
um en hitt, þótt hægt væri að
benda á, að skipunin, sem ráð-
gerð var með „uppkastinu“,
væri íslendingum að ýmsu hag-
kvæmari en sú, sem í gildi var.
konungkjörs, kosningarréttur
kvenna og rýmkun hans til ann-
arra, ráðgerðar. Á þessu ári
fékk Hannes einnig samþykki
Dana fyrir löggildingu íslenzks
sérfána. Var það spor í rétta
játt, og rtiá nærri geta að dönsk-
Ráðherra í annað skipti um stjórnarvöldum hafi ekki
1 venð mikið um. Atti hann þo
nú frekar undir högg að sækja
, . í Danmörku en áður, þar sem
1908 hefst timabil rmgulreiðar .látinn var Friðrik konungur 8
í íslenzkum stjornmalum.
Eftir ósigur Hannesar Haf-
stein og Heimastjórnarmanna
Hannes sagði ekki af sér fyrr
en á þinginu 1909, eftir að á
hann hafði verið samþykkt
vantraust. Sjálfstæðismenn, sem
við tóku, höfðu hvorki nógu
styrka forystu né samheldni til
að fylgja sigri sínum eftir. Þeir
splundruðust þegar á öðru
pingi, en áður hafði Hannes
Hannes Hafstein
að
°g
við
unnið það sér til ágætis,
hann aðvaraði manna mest
af drengilegri hreinskilni
setningu bannlaganna 1909.
Seint á þessu sama ári var
Tryggvi Gunnarsson settur frá
bankastjóm, mjög af rasandi
ráði rétt áður en hann hvort
eð er skyldi láta af störfum. Sú
aðför verður ætíð torskilin en
þó helzt skýrð með þvi, að
henni hafi ekki síður verið
beint gegn Hannesi en Tryggva,
móðurbróður háns. Hnekkja hafi
átt áhrjfum Hannesar með því
að eyða virðingu Tryggva. Bein
afleiðing þessa varð hins vegar
þveröfug, sú, að Hannes náði úr-
slitaráðum á Alþingi 1911 og réði
því, að Kristján Jónssön varð ráð
herra eftir Björn Jónsson. Við
kosningar sama ár unnu Heima-
stjórnarmená meirihluta á ný
og varð Hannes ráðherra aftur
1912.
Mynduðust þá samtök, eða
jafnvel nýr flokkur, flestra þing
manna um að reyna að leysa
deiluna við Dani með nokkrum
breytingum á „uppkastinu“ frá
1908. En sú tilraun strandaði á
óaðgengilegum skilyrðum Dana,
og óx nú enn ringulreið í ís-
lenzkri flokkaskipan. Urðu Og hin
seinni valdaár Hannesar, 1912
til 1914, honum að ýmsu leyti
örðug. Sumarið 1913, er hann
stóð í hörðum stjórnmáladeil
um, syrti skyndilega að, er frú
Ragnheiður andaðist.
Alveg um sömu mundir skarst
á Alþingi mjög í odda milli
þeirra máganna, Hannesar Haf-
stein og Lárusar H. Bjarnason
Þá báru þeir ekki lengur gæfu
til samlyndis, eða e.t.v. logaði
upp gamall metnaður þeirra í
milli. Lárus lét Hannes ögra sér
til þess að halda áfram fyrir-
hugaðri árás í stað þess að
draga sig í hlé, eins og á stóð
Eftir það varð Lárus, sem verið
hafði einn atkvæðamesti þing-
maður langa hríð og ýmsir
héldu vænlegastan til forystu
næstan Hannesi, áhrifalaus í ís
lenzkum stjórnmálum.
Síðustu árin
Á þingi 1913 var samþykkt
stjórnarskrárbreyting, þar sem
reynt var að komast fram hjá
ríkisráðsfleyg Albertis og ýmsar
það var sú þjóðartilfinning semréttarbætur, svo sem afnám
sem haft hafði á Hannesi óvenju
miklar mætur, en í hans stað
kominn Kristján 10., sem virðist
hafa sýnt Hannesi jafnlítinn
skilning og velvild sem flestum
öðrum íslenzkum mönnum og
málefnum.
Heimastjórnarmenn töpuðu
kosningunum 1914 og sagði
Hannes því af sér, en var þó
að nýju kvaddur til ráðuneytis
af dönsku stjórninni, eftir að
Sigurður Eggerz hafði sagt af
sér strax sama ár vegna ágrein-
ings hans við konung og dönsku
stjórnina út af fyrirvara í sam-
bandi við ríkisráðsákvæðið. Síð-
an voru þeir kvaddir utan, Ein-
ar Arnórsson, Guðmundur
Hannessön og Sveinn Björns-
son, og sömdu um „fyrirvar-
ann“ svokallaða, og þar með
staðfestingu stjórnarskrárinnar
gegn vilja meirihluta síns eigin
flokks en hlutu fylgi meiri-
hluta á Alþingi fyrir atbeina
Hannesar og virðist hann mestu
hafa ráðið bæði um aðferð og
úrslit. Eftir þetta fór mjög að
draga úr afskiptum Hannesar
af stjórnmálum. Var hann samt
kosinn fyrsti landkjörinn þing-
maður við landkjörið, er fram
fór 1916. En þegar flokkur hans
myndaði stjórn um áramótin
1916—17, var Jóni Magnússyni
falin stjórnarforystan, því að
kraftar Hannesar voru á þrot-
um. Hann sat síðast á þingi
1917 og andaðist í Reykjavík
13. desember 1922.
Flokksforingi
með yfirburðum
Ég var ekki alinn upp við
neina aðdáun á Hannesi Haf-
stein. Faðir minn var ætíð ein-
dreginn andstæðingur hans frá
því að ríkisráðsfleygurinn var
samþykktur 1902 og voru því
litl-ir kunnugleikar með þeim.
Til marks um það er, að þótt
ég væri orðinn 14 ára, þegar
Hannes dó og muni flesta
stjórnmálamenn allt frá
bernsku, ýmist vegna heimsókna
þeirra á heimili foreldra minna
eða af því að ég sá þá í sölum
Alþingis, þá minnist ég ekki að
hafa séð Hannes. Eftir Tryggva
móðurbróður hans man ég aft-
ur á móti vel, og fannst mér
svo mikið til um hann, að í
mínum augum fyllti s hann
nærri stofuna heima, er hann
kom að tala við pabba. Eins
þótti mér frú Jónassen, systir
Hannesar, bera af öðrum kon-
um vegna höfðingslegs yfir-
bragðs, en hana sá ég oft.
Þó að faðir minn væri ein-
dreginn andstæðingur Hannesar
kunni hann að meta yfirburða
foringjahæfileika hans, eins og
sjá má af þessum orðum, sem
hann skrifaði um Hannes ný-
látinn:
„Hannes Hafstein var mikill
vexti og gildlegur, manna
föngulegastur á velli, aðsóps-
mikill, glæsimenni og gervileg-
ur í allri framkomu, vel máli
farinn, gleðimaður mikill og
inn skemmtilegasti að mann-
fagnaði. Hann var flokksforingi
með yfirburðum, kunni ágætt
lag á sínum mönnum, hafði
lengstum fullt vald yfir flest-
um þeim; hélt og vel vini sína“.
En ég rifja þessa lýsingu nú
upp af því að hver sá, sem
kynnir sér stjórnmálasögu fýrsta
hluta aldarinnar, hlýtur að
veita því athygli, hversu for-
ingjar Heimastjórnarmanna, og
þá einkum Hannes Hafstein, en
raunar einnigy þótt með mjög
ólíkum hætti væri, Jón Magnús-
son, báru um flokksforystu af
Sjálfstæðismönnum. Hinir síðar-
töldu sundruðust hvað eftir
annað, jafnskjótt og þeir höfðu
sigrað í kosningum og nutu sín
þegar af þeirri óstæðu verr en
hinir. E.t,v. hefur munur á raun
sæi ráðið úrslitum.
Kunni betur að stjórna
en nolikur annar
Á sínum beztu á_um kunni
Hannes Hafstein betur að
stjórna en nokkur annar. Hann
hafði þá foringjahæfileika, sem
engum öðrum voru gefnir. —
Fylgismönnum hans þótti meira
til um hann en aðra menn. Ó-
venjuleg glæsimennska réði
miklu um, en hann skorti ekki
heldur hörku, þegar á þurfti að
halda. Hannes hafði umfram
allt þor og vilja, hæfileikann
til að taka ákvörðun og dug til
að fylgja henni fram, þótt á
móti blési. Hann ávann sér
traust þeirra, sem hann hafði
samskipti við. Slíkt traust er ó-
metanlegt fyrir málssvara lítill-
ar þjóðar, sem á að sækja rétt
sinn í hendur erlendra aðila.
Danir eru sanngjörn þjóð, en
enginn skyldi ætla, að þeir *
hafi verið óðfúsir að sleppa
völdum á Islandi. Eindregin
kröfugerð af hálfu íslendinga
og samheldni um þær var for-
senda þess að nokkuð fengist.
En kröfugerðin ein hér heima á
íslandi nægði ekki til að fá
Dönum umþokað. Sumir hörð-
ustu kröfumennirnir urðu og
furðu linir í sókn, þegar út fyr-
ir landsteinana kom og þurfti
þó þar í senn að sýna festu og
lægni. Staðreyndin er, að á með-
ian Hannesar naut við var hann
eini stjórnmálamaðurinn, sem
fékk Dani til að fallast á nokkr
ar réttarbætur íslendingum til
handa og hinn fyrsti allt frá
Jóni Sigurðssyni sem það tókst.
Sannfæring Hannesar var sú,
að framfarir innanlands væru
undirstaða stjórnarfarslegs frels
is, með eflingu þeirra mundi
hitt koma á eftir. Og í innan-
landsmálunum verður ekki deilt
um framsýni hans og frábær af-
rek.
Enginn eftirmanna
jafn langt komist
Enginn stjórnmálamaður hef-
ur á okkar öld fengið þar meiru
áorkað en hann. Það er hinsveg
ar ein af hinum kynlegu mót-
setningum eða harmsögum, ef
menn vilja orða það svo, í
mannlegu Htfi, að eftir að Hannes
hafði sjálfur reynt og sannað
öðrum, hve miklu varð áorkað
vegna þeirrar frelsisaukningar,
sem hann hafði einn aflað, þá
skyldi hann í blóma manndóms
síns missa meirihlutann vegna
þess, að þjóðin taldi hann ekki
hafa nægan skilning á gildi hins
formlega frelsis. Eðlilegt er, að
ýmsir efist um, að sá dómur
hafi verið réttlátur. Mitt er ekki
að' kveða á um það. Hitt er
víst, að Hannes Hafstein komst
eins langt í að knýja fram
frelsisviðurkenningu þjóðinni til
handa eins og þá varð lengst
bomizt. Hvað verður að bíða
síns tíma. Ósigur er oft óhjá-
kvæmilegur undanfari sigurs.
Aðeins má kjarkurinn aldrei
bila.
Á Hannesi Hafstein sannað-
ist það, sem Bjarni Thoraren-
sen kvað:
Ekki er holt að hafa ból
hefðar upp á jökultindi
af því þar er ekkert skjól
uppi fyrir frosti, snjó né vindi.
En ungur að aldri sagði Hannes
sjálfur:
Eg elska þig stormur, sem
geisar um grund
og um sama leyti kvað hann:
Ef kaldur stormur um karl-
mann ber
og kinnar bítur og reynir fót
þá finnur hann hitann í sjálfum
sér
og sjálfs sín kraft til að standa
mót.
Frh. á bls. 23