Morgunblaðið - 13.12.1961, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 13. des. 1961
M OTtr,Tnvrtr.-Z ÐIÐ
13
Nafn Skúla fögeta geymist
„á meðan Viðey klýfur öldurót"
í GÆR, 12. desember, voru 250
ár liðin frá fæðingu eins merk-
asta íslendings, sem uppi hefur
verið, Skúla landfógeta Magnús-
sonar. Ekki þarf að kynna
Skúla fyrir lesendum Morgun-
blaðsins, því síður verður reynt
að gefa heildarmynd af þeim
afrekum, sem hann vann við
hin erfiðustu skilyrði. Aðeins
22ja ára gamall var hann skip-
aður sýslumaður Austur-Skaft-
fellinga, en síðar varð hann
sýslumaður Skagfirðinga og
gegndi því starfi í 12 ár. Þótti
hann mjög umsvifamikill og
röggsamur sýslumaður og fram-
ikvæmdasamari en Skagfirðingar
áttu að venjast af sýslumönnum
BÍnum. Sem viðurkenningu fyr-
ir ágæt störf í Skagafirði, var
hann skipaður landfógeti 1749,
flestum að óvörum, og þóttu
það mikil tíðindi, enda áttu
menn ekki von á því, að jafn
„illur djöfull sem landfógetinn“,
eins og Skúli komst sjálfur að
orði í einu bréfa sinna, gæti
verið íslenzkur. Strax fyrsta ár
hans sem landfógeta, fékk hann
því framgengt, að honum yrði
reist hús í Viðey og það yrði
úr höggnum steini. Var það
fyrsta steinhúsið, sem byggt
var á íslandi.
' Ekki verða störf Skúla fógeta
í landfógetaembættinu rakin hér,
en þess getið, að þegar á árinu
1750 hóf hann undirbúning að
Innréttingunum, sem svo hafa
verið nefndar. í tillögum hans
kennir margra grasa, m. a. hvet-
ur hann til aukinnar ræktunar,
svo sem akuryrkju og garð-
ræktar, og vill að danskir bænd
ur komi til íslands að kenna
Islendingum þessi störf. Þá
hvetur hann til aukinnar skóg-
ræktar, bendir á að útgerðinni
sé nauðsyn að fá nýja báta og
veiðarfæri og síðast en ekki
sízt vill hann koma hér á fót
iðnaði, ekki sízt ullariðnaði.
Skúli fór utan og lagði tillögur
sínar fyrir stjórnina og fékk
þær samþykktar. Var siðan haf-
izt handa um framkvæmdir,
keypt tvö fiskiskip, áhöld keypt
til verksmiðjanna og bændur
fengnir til að kenna íslending-
um jarðrækt. Við Elliðaár var
komið á fót þófaramyllu, ull-
arverksmiðju, spuna og skinna-
verkun í Reykjavík og brenni-
steinsnám var hafið í Krýsuvík.
Ekki verður þessi starfsemi
Skúla Magnússonar frekar rak-
in hér, en þess má að lokum
geta, að Innréttingarnar fóru út
um þúfur, þegar verzlunarfélag-
ið tók við þeim 1764.
Skúli Magnússon andaðist 9.
nóvember 1794.
Tveggja alda afmælis Skúla
fógeta var minnzt hér í Reykja-
vík 12. desember 1911, og segir
ísafold m. a. svo frá þeim at-
burði daginn eftir:
„í gær var haldið hátiðlegt
hér 1 bæ og víða um landið 2ja
alda afmæli Skúla landfógeta
Magnússonar. Veifur voru
dregnar á stöng um allan bæ-
inn og síðari hluta dags voru
margar búðir bæjarins lokað-
ar.
Um kvöldið var haldið mjög
fjölmenn kvöldveizla í Hótel
Reykjavík. í henni tóku þátt
nálega 200 manns. Aðalminn-
ingarræðuna um Skúla fógeta
flutti Jón Jónsson, sagnfræð-
ingur.“
Síðan birtir blaðið ágrip af
ræðu Jóns sagnfræðings, auk
kvæðis eftir Guðmund Magnús-
son, skáld, um Skúla Magnús-
son, sem sungið var í hófinu.
Þá er þess getið, að Sighvatur
Bjarnason bankastjóri hefði
flutt ræðu fyrir minni íslands
og eftir henni hafi verið sung-
ið „Eldgamla Isafold“. Loks tal-
aði Ásgeir Sigurðsson, kaup-
maður, formaður þeirrar nefnd-
ar, er gekkst fyrir hátíðinni af
hálfu verzlunarstéttarinnar, og
er ræða hans birt í blaðinu.
Enn töluðu Halldór Jónsson,
fyrir minni Reykjavíkur, og
Sveinn Björnsson fyrir minni
íslenzku verzlunarstéttarinnar.
„Þá voru borð upp tekin og
skemmtu menn sér hið bezta
við dans og annan gleðskap
fram eftir nóttunni.
Samsætið fór hið bezta fram,
og var, svo sem önnur afskipti
af þessari minningarhátíð, mjög
til sóma verzlunarstétt höfuð-
staðarins.“
Upphafið að ljóði Guðmundar
Magnússonar er á þessa leið:
Signet Skúla Magnússonar
Við sjáum þig í sögu þinnar
ljóma
sem soninn bezta er land vort
átti þá,
og .tvennar aldir orð þín til vor
hljóma,
sem eggjan þínum snörpu senn-
um frá.
Vér finnum streyma styrk frá
þínum boga,
hans stál í gegnum aldar-
skvaldrið hvín,
og sái þín hrein, sem Hekla
öll í loga,
í hverri vorri framsókn síðan
skín.
Ljóði sínu lýkur skáldið með
því að segja, að ævistarf Skúla
fógeta muni aldrei gleymast, því
það eigi djúpa rót í sálum vor-
um, og nafn hans muni ætíð
gleymast á „meðan Viðey klýfur
öldurót“.
Jón sagnfræðingur sagði m.a.:
„Það er verzlunarstétt ís-
lands, sem mest hefur gengizt
fyrir því að rækja minningu
Skúla fógeta, gengizt fyrir því
m. a. með rausnarlegum sam-
skotum til styrktar og þroska
íslenzkri verzlunarstétt. Og þetta
er óneitanlega vel til fallið, þvi
Skúli fógeti hefur leyst verzlun
íslendinga úr læðingi. Hann
hefur fyrstur manna lagt grund
völlinn undir islenzku verzlun-
arstéttina, yngstu stéttina í land
inu, áreiðanlega eina nytsöm-
ustu í landinu, — og eftir ýms-
um ummerkjum að dæma sýn-
ist hún ætla að verða ein með
nýtustu stéttunum.“
Ásgeir Sigurðsson sagði m. a.
í sinni ræðu:
„Það er líka eftirtektarvert,
að það skuli vera verzlunarstétt
landsins, sem nú gengst fyrir
þessari minningarhátíð, þegar
við hugsum til þess, hvern hug
sama stétt landsins bar til Skúla
á hans dögum. Þá vildu víst
kaupmenn hafa séð hann hengd-
an, nú safna kaupmenn fé til
minningarsjóðs um hann. —
Svona breytast tímamir.“
ROSATÍÐ
AKRANESI, 12. des. — Eg átti
tal við bóndakönu af bæ einuan
utan Skarðsheiðar í dag. Sagði
hiún að harðindi hefðu verið í
sveitinni nú hátt á 3. viku. Fyrst
gerði hann norðan rok með frosti,
gekk síðan í SV átt með slyddu
og þá í norðrið að nýju og hleypti
í flemma, svo að afarslæmt var
á högum. NA næðingar hafa hald
ist síðan með 6—12 stiga frosti
þar til í fyrrinótt að þýddi. í byrj
un frostkastsins tóku flestir bænd
ur á þessum slóðuan fé á gjöf.
■— Oddur.
Ragnar í Smára skrifar Vettvanginn í dag. Hann f jallar m. a. um áskrifendur
að heimsmenningunni. — Æskan þarf að verja sig fyrir hinum eldri. — Manns-
sálin flóknari vél en útvarps — eða sjónvarpstæki. Greinina nefnir höfundur:
HVAÐ ER ÞÁ ORÐIÐ OKKAR STARF?
EG bið yður velvirðingar á því,
hr. ritstjóri, að ég byrja á að
kynna mig, þó ég hafi raunar
nokkuð oft áður notið gestrisni
yðar og þegið eftirsótt rúm í
þessu blaði.
1 Eg er sunnlenzkur sveitamað-
ur í húð og hár, alinn upp á sjálf
runnu lýsi, trosi, íslendingasög-
um og Passíusálmum. Þó ofmælt
sé að ég hafi brotizt til sjélfs-
bjargar úr sárri fátækt, það er
oflof, því miður, liggur mér við
*ð segja. En ég vandist því strax
og ég komst á legg, að ætlast var
til að ég skilaði nokkru dags-
verki, að ég mætti, þó í smáu
væri, vera veitandi en ekki að-
eins þiggjandi í heiminum. Eg er
alinn upp við móral Björns í
Brekkukoti, að maður eigi að
vinna fyrir mat sínum. Og er
íoreldrar mínir sendu mig hing-
að á verzlunarskóla, var ekki að-
eins hrver eyrir færður mér til
reiknings og endurgjalds, heldur
einnig gert skiljanlegt, að jafn-
vel á skóla í kaupmennsku færi
maður ekki til þess að læra að
evindla sig gegnum lífið, fá mik-
|ð fyrir lítið — eða ekkert, að
guð hjálpaði þeim einum sem
hjálpa sér sjálfir. Þá var kennt að
á skóla væru menn sendir til
þess að finna sjálfa sig, leita að
trú og sannfæringu — stunda
með eljusemi og einurð að leggja
Gtein við stein í þá musteris-
hyggingu. Það var litið svo á að
én þessarra máttarviða í skap-
gerð manneskjunnar, væri hún
eem rekald á öldum lífsins, það
vonarlausa fley, þó búið væri
fullkomnustu öryggistækjum,
■þm hvorki hefði eldsneyti að
knýja vélar, né stýri, en vindar
og straumar réðu ferð þess og
stjórn unz þeim þóknaðist að
mola það í spón.
Þó mér hafi sjálfum i flestu
mistekist að fylgja fordæmi að
heiman, misnotað gestrisni lands
°g Þjóðar meira en orð fái lýst,
hefir mér haldizt furðanlega á
arfi úr foreldrahúsdm, vissunni
um að eina stýrið, sem vísar leið-
ina ti'l hafnar, sé sannfæringin,
og eldsneytið sem öllum dugi að
knýja skip sitt gegnum storma
lífsins, trúin á almáttugan guð.
Eg held ekki að menning nú-
tímans og tækni hafi felt úr gildi
neitt af því sem mér var kennt
heima, og hér hefir verið reynt
að lýsa. Og ég er jafnsannfærður
um að hamingja mannsins er enn
sem fyr fólgin í bví að njóta þess
eins, sem unnið hefir verið fyrir
í sveita síns andlits. Hin full-
komna hamingja jafnvel ekki föl
fyrir aainna en bá fórn að sveit-
ast blóðL
n
Hin síauikna tækni nútímans
hefir fært heiminum mikla bless-
un á mörgum sviðum. Verðmæti
hafa bókstaflega hlaðist upp og
vonleysinu bægt frá dyrum
milljóna manna. Kannske er vel-
megun þo óvíða almennari en á
þessu landi, þó flest megum við
minnast erfiðrar færðar, og enn
sé þungt undir fæti hjá mörgum.
En jafnvel áður, er við vorum
ein fátækasta þjóð veraldar, átt-
um við traustan rnetnað, að vilja
standa á eigin fótum en ekki ann-
arra.
Þessa stundina virðist okkur
standa til böða að flá mikið fyr-
ir lítið— kannske fyrir ekkert.
Okkur býðst hvörki meira né
minna en að gerast nokkurs kon-
ar áskrifendur að heimsmenn-
ingunni á einu bretti. Bara
hringja — hreyfa takka á smó-
tæki, og hún kemur fljúgandi í
engilslíki innum gluggann til
okkar, eða gegnum vegginn, með
fullt fangið af dýrindis krásum,
sem hér hafa á einskis manns
borði sést, fyr né síðar. Við þurf-
um aðeins að vera viðbúin að
leggjast flöt á gólfið, en í þessum
stellingum fáum við auðveldast
handsamað ilminn af dýrðinni,
sem hefir tiihneigingu að‘ gufa
upp — og allt fyrir ekkert, nema
kannske lítið brotabrot af sjálifs-
virðingunni. Fáráðlingur af þess
ari tegund hlaut í strákahópi í
mínu ungdæmi auknefnið: stikk
frí aukabiti.
Nöldur þess efnis, á hverju
þeir ólánsmenn eigi að lifa, sem
svo eru útundan í tilverunni,
að þeir eigi ekki betri kosta
völ, en að taka nokkra þóknun
fyrir störf sín, á kannske varla
heima, enn sem komið er, í
þessum umræðum, fremur en
þau bannorð tungu okkar:
Heiðarleg samkeppni.
III
í blöð ofckar er mikið skrifað
um vaxandi glæpahneigð, ný
vandamál æskunnar á atómöld,
rótleysi hennar og skort á trú og
virðingu fyrir hollu starfi, og það
þrátt fyrir síaukin framlög, næst
um fjáraustur, til menntamála
Og skemmtana. Síðasta skrefið í
þá átt að siða mannfól'kið: byggja
handa því fangageymslu áfasta
konsert- og leikihúsum þess.
Næsta óljúgfrótt tímanna tákn.
Þó skrif þessi séu flest brennd
marki áróðurs frá hægri eða
vinstri, og sanni næst muni vera
að æskan þurfi fremur að verja
sig fyrir hinum eldri Og reyndari,
en við séum í hættu frá henni.
Er mjög undarlegt þó einn flá-
vís sveitamaður spyrji hvort
allt þetta stafi af hættulegri fast
heldni viþ flornar dyiggðir. Mundi
ekki sanni nær að hér væri að
koma í ljós ein afleiðing þess að
komist hefir maðkur í rnysuna
í hinum stórvirku efnasmiðjum
heimsmenningarinnar, útvörpum
og sjónvörpum, sem mala bæði
malt og salt ofan í fólkið, í sín-
um óðu kvörnum, sömu vél-
strokkuðu prógrömin, sömu
andlausu plöturnar, ár og síð,
allan liðlangan sólarhringinn,
unz ofraun er mannlegum taug-
um. Mundi ekki líka skaðlaust
að renna auga að þeirri bless-
aðri staðreynd, að mannsálin
er flóknari vél en útvarps-
og sjónvarpstæki, er svitsa
má af einni öldulengd á aðra
með léttu handtaki. Hefir okkur
ef til vill láðst að taka eitt og
annað með í reikninginn, er við
fluttumst úr gömlum heimi í
nýjan, þegar vlð fólum útvarp-
inu að annast uppeldi okkar t.d.,
og foreldrar að mestu óþarfir á
heimilunum, nema sem vinnu-
dýr, en pólitískir fulltrúar mat-
reiða okkur allt andlegt fóður,
og Hallgrími og Jónasi stungið
ofaní kistu að gleymast þar.
Hefir kannske það lífsseiga
[ andlega samband, sem tíð-
um komst á milli hinna skap-
andi meistara í gröfum sínum og
almennings í landinu, undir flutn
ingi húslestra og skáldiskapar á
lokuðum beimilum, konsertsölum
og leikihúsum, rofnað að veru-
legu leyti á leið sinni um slitrótt-
an bláþráð hins mekaniska end-
urflutnings. Hin steindauða per-
fektsjón og lágkúrulega fræðsla
um allt milli himins og jarðar,
þessir hundleiðinlegu glamrarar
sem vita 'allt, en hafa þó
eimhvernveginn efckert að segja,
liggur ekkert á hjarta, er típ-
ísfct afsprengi útvarps og sjón-
varpsmenningar nútímans. Þetta
þrádauða fólk er að leggjast eins
og kal yfir lönd og lýð.
Og það þrúgar okkur æ meir,
unz ung kynslóð gerir uppreisn
gegn þessari deyfandi andlausu
gervimenningu, þessari gengdar-
lausu útþynningu á andlegu
kapítali mannkynsins, og krefst
næðis að rækta hug sinn og
hjarta.
IV
Hér verður ekki rætt um
nauðsyn þess að hafa starfs-
menn samtaka okkar, Nató-
samtakanna, í Keflavík. En þau
voru stofnuð á sínum tíma til
að vernda sérkenni og sjálf-
stæða menningu þjóða, lika
smáþjóða, eins og okkar. Ég er
einn þeirra sem hef beðið þá
að vera hér, ef svo slysalega
skyldi fara að nýr fjöldamorð-
ingi, Stalín eða Hitler, fengi
Framh. á bls. 13.