Morgunblaðið - 13.01.1962, Blaðsíða 11

Laugardagur 13. jan. 1962
MORGVNBLAÐ1Ð
11
Aldarminning
NÚTÍMAFÓL.K, sem er aðeins1
xniðaídra og yngra og lifir við j
flest lífsins þægindi, á að von- i
um erfitt með að gera sér í hug-
arlund æfistrit og basl þess fólks,
sem lifði á landi hér fyrir 100 j
órum. >að verður aldrei metið |
og aldrei skilið til fullnustu 1
favað baráttan var ægileg við að .
halda lífi og byggðum hér á fs- |
landi í gegnum aldirnar. >ó að ,
heldur væri farið að rofa til fyr- j
ir 100 árum var þó flest enn í
hinum gömlu og erfiðu skorðum ,
fátæktar og allsleysis, sem verið |
hafði á undanförnum öldum.
Átak þjóðarinnar í efnahagsmál-
um síðustu 100 árin eru æfintýri
líkust, og sannarlega má segja
að æfintýrið, sem lifði á vörum
þjóðarinnar, um karlssoninn sem
reis úr öskustónni og vann kóngs
ríkið. hafi fullkomlega ræzt. En
til þess að svo mætti verða hefir
þurft mikinn manndóm og at-
orku manna sem í trú á fram-
tíðina hikuðu ekki við að leggja
mikið í áhættu, og voru óhræddir
við að leggja út á nýjar braut-
ir. Einn slikra manna á aldar-
afmæli í dag.
Fyrir 100 árum, 13. janúar
1862, fæddist lítill drengur i
Bveinatungú í Norðurárdal.
Hann var 11. barn fátækra for-
e’dra, sem lifðu þá, eins og flest
ómagafólk, við kröpp og erfið
kjör. Hann var skírður Jóhann.
Foreldrar hans voru Eyjólfur
Jóhannesson, þjóðkunnugt skáld,
sem þá var nú ekki talið til bú-
drýginda og kona hans Helga
Guðmundsdóttir. >au hjón voru
foæði Hvítsíðingar að ætt og upp-
runa. Mæður þeirra voru systur
frá Kolsstöðum í Hvítársíðu.
Vafasamt er hversu velkominn
foessi litli sveinn hefir verið í
heiminn. Ekki fjarri að ætla, að
eftir þeirra tíðar hætti hafi
ómagahálsinn í Sveinatungu þótt
orðinn nógu langur, þó ekki bætt
ist meira við.
Jóhann Eyjólfsson ólst upp
meS foreldrum sínum fyrst í
Sveinatungu siðan í Síðumála og
loks í Hvammi í Hvítársíðu, en
þar bjó faðir hans í 36 ár og er
oftast kenndur við þann bæ.
Hann naut engrar menntunar í
æsku, en mun bó hafa æfst nokk
uð í skrift og reikningi. Á ver-
tíðum stundaði hann sjóróðra
strax og hann hafði aldur til, eins
og þá var almennt siður ungra
manna. Bræður hans fóru að
heiman, en Jóhann var kyrr hjá
foreldrum sínum og vann þeim
eftir mætti.
Upp úr 1880 komu mikil og
erfið harðindaár sem kunnugt
er. Urðu þá bágindi mikil og
allskyns upplausn og fjöldi
manna flýði land og fór til
Ameriku. Ekki mun það hafa
hvarflað að Jóhanni að fara af (
landi burt, því á þessum árum
foeittist atorka hans meðal ann-
ars að þvi að koma upp bóka-
safni og lestrarfélagi í sveit
sinni, Hvítársiðunni. Var hann
duglegur við að safna bókum og
til sparnaðar . keypti hann þær
éinnbundnar en lærði sjálfur
foókband til þess að geta bundið
þær inn og varð það lestrarfélag
inu ódýrara. Bækurnar voru síð-
en látnar ganga boðleiðina um
sveitina og urðu á hverjum bæ
aufúsugestir.
Fljótt fór að bera á því að Jó-
hann var giöggur og fljóthuga
ef um góð kaup var að ræða, og
ekki síður hitt, að hann sá ýmsa
möguleika þar sem aðrir sáu
enga til úrlausnar ýmissa vanda-
mála. Fékk hann því snemma orð
fyrir að vera bæði duglegur og
útsjónarsamur, enda efnaðist
hann vonum fyrr, og áreiðan-
leiki í viðskijtum var honum í
mejg runnið frá bernsku.
Árið 1888 réðist hann í það að
kaupa fæðingarjörð sína Sveina-
tungu í Norðurárdal og árið eft-
ir hóf hann þar búskap. Allt var
þá í hinni mestu niðurníðslu,
eftir undangengin hallærisár.
Fókk hinn ungi bóndi þar mikið
verkefni við sitt hæfi að reisa
þar allt úr rústum. enda var það
gert. >rátt fyrir það hafði Jó-
hann mörg fleiri járn í eldinum,
flutninga, ferðalög og margskon-
ar viðskipti stundaði hann líka
af atonku.
Tvö fyrstu árin var Guðbjörg
systir hans bústýra hjá honum.
1891 kvæntist hann Ingibjörgu
Jóhönnu Sigurðardóttur frá
Geirmundarbæ á Akranesi, sem
Ingibjörg J. Sigurðardóttir.
Jóhann Eyjólfsson.
Jóhann Eyjólfsson, Sveinatungu
varð hans góði förunautur og
hin ágætasta húsfreyja á hinu
margmenna og stóra heimili sem
alla tíð var hjá Jóhanni Eyjólfs-
syni.
Jóhann varð fljótlega stór-
bóndi í Sveinatungu á þeirrar
tíðar mælikvarða. Jörðin var
stór og landkostir góðir, og þar
mátti framfleyta miklu búi, þó
erfitt væri og mannfrekt, ef
dugnaður og útsjón var fyrir
hendi, en það voru eðllskostir er
Jóhann hafði i rikum mæli. Hann
hóf þar þegar jarðabætur og
byggingar úti'húsa í stærri stíl
en áður hafði þar þekkst.
íbúðarhús lét Jóhann byggja í
Sveinatungu sumarið 1895. Er
það fyrsta steinsteypuhúsið sem
byggt var hér á landi. Um bygg-
ingu þessa segir Kristján Björns-
son á Steinum svo frá í Héraðs-
sögu Borgarfjarðar, öðru bindi,
bls. 230: „>að átti upphaflega
að vera hlaðið úr tilhöggnu
grjóti, eins og þá tíðkaðist um
byggingu steinhúsa. og var í því
augnamiði rifið upp mikið af
' kassa slétta að innan, er þeir
höfðu rekið saman sem mót. Eftir
tvo daga tóku þeir þessa steypu-
steina úr kössunum. Reyndust
þeir þá þegar furðu harðir, og
eftir nokkra daga voru þeir svo
harðir að Siguður taldi engan
vafa á því, að hér væri um full-
traust byggingarefni að ræða.
Úr þannig blandaðri steypu voru
svo veggir hússins steyptir.
Tvennt er merkilegt við hús-
veggi þessa: >eir eru hinir
fyrstu þessarar tegundar hér á
landi og um leið þeir sterkustu,
sem enn munu hafa verið byggð
ir, miðað við stærð hússins og
þykkt veggjanna. En Jóhann
hefur sagt svo frá, að þeir hafi
ekki þorað að hafa steypuna
veikari en þetta af ótta við það,
að þeir gætu þá ekki vorið sinn
eigin þunga og mundu því einn
góðan veðurdag hrynja í rúst.
Kjallarinn var hlaðinn úr
höggnu grjóti og steinlímdur, en
síðan voru allir veggir steyptir.
Mótum var slegið upp allt í kring
i í einu þremur borðaröðum, og
Hús Jóhanns að Sveinatungu í Norðurárdal.
grjóti haustið áður og fært sam-
an í hrúgur, svo var þetta grjót
dregið heim á sleðum um vetur-
inn. Steinsmiðurinn eða stein-
‘höggvarinn, sem þá var kallað,
var Sigurður Hansson bróðir
Hannesar Pósts, afbragðsmaður
að sögn Jóhanns. Um vorið, þeg-
ar taka átti til starfa, reyndist
grjótið mjög slæmt byggingar-
efni, klofnaði illa og því erfitt
að laga það til og ómögulegt að
fá steina yfir dyr og glugga. >á
var það, að þeim Jóhanni og Sig
urði hugkvæmdist, hvort ekki
mætti takast að steypa húsið að
einhverju eða öllu leyti eða að
minnsta kosti steina yfir dyr og
glugga. En hvemig átti svo þessi
steypa að vera? Og hvernig átti
að gjöra tilraunina? Hún var
gjörð þannig: >eir tóku nokkra
steina og brutu þá niður í smá-
mulning, álíka og steypumuln-
ingur gjörist nú. Svo tóku þeir
eina fötu af sementi, tvær fötur
af sandi og hrærðu saman, bættu
svo við tveim fötum af muln-
ingi og viðeigandi af vatni. Með
þessari blöndu fylltu þeir þrjá
var reglan að steypa eina borð-
breidd á dag og færa á hverjum
morgni hið neðsta umfarið upp
fyrir hin tvö, sem óhreyfð voru.
>annig var haldið áfram, þar til
er veggirnir voru fullgerðir.
>ykkt veggjanna er 26 sm.
Tveir menn voru allt sumarið að
mylja grjótið í hæfilegan smá-
gerðan steypumuning.
>á er rétt að minnast á heim-
flutning byggingarefnisins, þvi
að hér var um mikið verk að
ræða að flytja svona mikið bygg
ingarefni á klökkum eins og þá
var kallað (þ. e. á reiðinshest-
um) svo langa vegalengd eins
og hér var um að ræða, eða 50—
60 km. í húsið fóru 120 tunnur
af sementi, 20 föt af leskjuðu
kalki eða 300 hestburðir, og ann
að efni svo sem timbur, þakjárn,
múrsteinn og margt fleira, lítið
eitt minna. Hér var því í dá-
litið að horfa. Flutningarnir voru
framkvæmdir þannig: >rír dugn
aðarmenn voru í ferðum allt
sumarið til rétta með efni þetta
frá Borgarnesi, sömu mennirn-
ir hér um bil allar ferðirna, og
einn þeirra, >osteinn Guðmunds
son vinnumaður í Sveinatungu,
fór þær allar. í ferðinni voru 20
reiðingshestar og 3 reiðhestar.
>rír dagar fóru í hverja ferð,
komust 'þvi heim 40 hestburðir á
viku. Hestastyrkurinn var tvö-
faldur ,eða 46 hestar. Voru þess-
ir tvennir 23 hestar til skipta,
fór því hver hestur eina ferð á
viku. Hestar þessir voru aldrei
snertir til heimilisþarfa. Eftir
þessu er það ljóst. að hestatal-
an hefur verið nokkur alls, þvi
á þeim árum var í Sveinatungu
aldrei borið á færri en 10—13
hestum af engjum. >etta vor
keypti Jóhann hm 50 hesta,
flesta unga, með það fyrir aug-
um að geta selt þá um haustið á
markað, og gjörði hann það. Mun
hann hafa fengið líkt verð fyrir
þá og hann gaf fyrir þá um vor-
ið.
Húsið í Sveinatungu er ein
hæð með kjallara, porti og
kvistL“
Af þessari frásögn má ráða
að hér var um mikið átak að
ræða og það var meira en með-
almannsverk að yfirstíga alla þá
erfiðleika sem þessari byggingu
var samfara.
Bygging Sveinatunguhússins
markaði tímamót í iðnsögu fs-
lands. >ó var almennt ekki farið
að steypa hús fyr ej> um 10 ár-
um síðar. Næsta steinsteypta hús
ið var lika byggt af borgfirzkum
bónda, baróninn á Hvítárvölium,
sem þremur árum síðar lét
steypa fjós sitt við Barónsstíg-
inn hér í Reykjavík.
Húsið í Sveinatungu stendur
enn í sömu skorðum og blasir
við augum allra vegfarenda sem
fara um þjóðveginn yfir Holta-
vörðuheiði milli norður- og
suðurlands.
Við getum ímyndað okkur
gieði fólksins á hinu fjölmenna
heimili þegar stríðið var unnið
og það flutti um haustið úr hin-
um gömlu moldarkofum í hið
glæsilega hús. Um hátiðarnar, á
þriðja í jólum fæddist svo fyrsta
barnið í hinu nýja húsi. Var það
drengur, sem fékk nafn afa síns
og var skírður Eyjólfur. Hann
varð síðar þjóðkunnur athafna-
maður eins og kunnugt er og
jafnan kenndur við Sveinatungu.
Var hann þriðja barn þeirra
hjóna. Eldri voru Guðrún og
Guðmundur, en alls áttu þau
hjón ellefu börn og náðu átta
þeirra fullorðins aldri, giftust og
áttu afkomendur. Eru það, auk
þeirra sem að framan eru talin,
Helga, Sigurður, Vagn, Lára og
Skúli. >að liggur því Ijóst fyrir
að húsfreyjan í Sveinatungu hef-
ir haft nóg að gera og um að
’hugsa á þessu stóra og mann-
marga heimili.
Ingibjörg Jóhanna Sigurðar-
dtótir var fædd 1. apríl 1872 á
Akranesi. en dó í Reykjavík 20.
febrúar 1934. Auk allra barna
þeirra voru tengdaforeldrar henn
ar og móðir hennar í umsjón henn
i ar sín síðustu æfiár, Jóhann
Jónsson, bróðursonur Jðhanns
Eyjólfssonar ólst upp á heimili
þeirra frá barnæsku sem eitt af
börnum þeirra. Ingibjörg var 19
ára kaupstaðarstúlka er hún gift-
ist Jóhanni og varð húsfreyja i
Sveinatungu. Hennar beið þar
mikið verkefni en það var ein-
róma álit allra er 'il þekktu að
hún hafi leyst það vel af hendi.
Ekki hefi ég annarsstaðar vitað
meira ástríki til móður sinnar en
hjá þeim Sveinatungusystkinum
öllum sem ég hefi kynnst. Sig-
urður Norðdal prófessor, sem
eitt sinn var heimilismaður i
Sveinatungu, skrifaði mjög lof-
samleg eftirmæli um frú Ingi-
björgu er hún andaðist og minnt
ist hennar fyrir ástríki, glaðværð
og háttprýði um allt heimiiis-
hald.
Jóhann Eyjólfsson var þing-
maður Mýramanna 1914—16. >ó
að persónulegt fylgi og álit
fleytti honum inn á aliþingi, var
hann enginn sérstakur baráttu-
maður í stjórnmálum, enda voru
þá hinir gömlu flokkar að riðl-
ast á ýmsa vegu. Áh-ugi hans og
starfsorka hafa því varla notið
sín verulega á þinglbekkjum. >ó
var hann þar við tvö mál rið-
inn sem kunnugt er. Annað var
um afnám hinna gömlu tíundar-
laga, er hann hafði sem oddviti
sveitar sinnar fundið allmikla
annmarka á. Fyrir atbeina hans
var þeim lögum breitt í eðlilegra
horf og í samræmi við breytta
tíma. Hitt málið sem Jóhann
flutti á alþingi var um sauð-
fjármörk. Vildi hann þar lög-
festa hvaða mörk mætti nota,
hvemig mörkin væru gerð og
hvað þau hétu, en allt slíkt var
þá óformað og mismunandi í hin
um ýmsu byggðarlögum. Tillaga
Jóhanns fékk lítinn byr á «1-
þingi og var það tilefni þess að
Andrés Björnsson, er þá var
þingskrifari, orti hina alkunnu
visu:
Eyrnamörk eru óþörf hér i
salnum,
þekkist allur þingsins fans
á þessum parti líkamans.
Mörgum öðrum trúnaðarstðrfv
um gegndi Jóhann fyrir sveit
sína og hérað. Hann var oddviti
sveitarstjórnar bæði í Norðm--
árdal og á Kjalarnesi. Sýslu-
nefndarmaður og margt fleira.
Óhætt mun að fullyrða að flest
eða öll frajpfaramál héraðsins
hafi hann verið aðaldriffjöður i,
því það traust hafði hann að eí
til alvarlegra eða mikilla atburða
kom þóttu engin ráð ráðin nem
hann væri þar með. Má til dæm-
is nefna að hann var einn helsti
hvatamaður þess að >verárrélt
Var flutt í byggð og byggð úr
steinsteypu 1911. Er það fyrsta
steinsteypta fjárrétt á íslandi.
Merkur samtímamaður hans I
héraðinu, Kristleifur >orsteins-
son á Stóra Kroppi minnist Jó-
hanns á þessa leið: „Hann var
fluggreindur, mælskur, snarráð-
ur og skjótur til úrræða. Varð
hann aldrei ráðþrota og sá ótal
leiðir , þar sem aðrir sáu engar.
Ekki var hann æfinlega heflað-
ur, en djarfur og hispurslaus,
skilvís og áreiðanlegur."
Árið 1915 seldi Jóhann Sveina-
tungu og keypti Brautarholt á
Kjalarnesi. Hafði hann þar stór-
bú og stundaði auk þess verzlun
og flutninga. Árið 1923 seldi
hann jörðina og flutti til Reykja
ví'kur. Keypti hann þar húsið
Hafnarstræti 18. byggði ofan á
það og rak þar margskonar við-
skipti í mörg ár.
Eg kynntist ekki Jóhanni Eyj-
ólfssyni fyrr en hann var kom-
inn yfir áttrætt. >að sem vakti
athygli mína við fyrstu sýn var
það að hvar sem maður sá hann
á götu hljóp hann við fót sem
kallað er. Við nánari kynningu
undraðist ég áhuga hans og ófoil-
andi starfsvilja og skildi þá að
hann hafði sannarlega haft full-
an vilja á því að komast áfram
í lífinu og oft þurft að flýta sér.
Síðustu árin tók hann upp þá
iðju er hann hafði lært fyrir
nærri 70 árum og fór að binda
Framhi.ld á bls .14