Morgunblaðið - 24.10.1963, Blaðsíða 6

6
MORCUN BLAÐIÐ
Fimmtudagur 24. okt 1963
UM BÆKUR
Lud vig R. Kemp:
SaU.Niit UM SiiVSFARIR
í SKEFILSSTAÐAnRjc.r-l'I
Frentsmiójan Leiitur h.f.
„JIVER einn bær á sína sögu,“
segir 'þjóðskáldið Matthías í
kvæði sinu um Skagafjörð. Saga
kotbýiis kann jaínvel að vera
xnerkiieg í sjálfu sér, þótt enginn
stórviöburður þjóðarsögunnar
hafi gerzt þar né heldur annað,
sem helzt er haldið á lofti, þegar
sögur eru sagðar. Og sama máli
gegnir um einstaklinginn. Ævi
hans kann að vera athugunar
verð, þótt hann hafi hvorki verið
kóngur né hreppstjóri og hafi
ekki heldur gerzt brötlegur við
guðs eða manna lög.
Á síðari árum hefur verið ríkj-
andi almennur áhugi á þjóðleg-
um fræðum, og hefur margt for-
vitnilegt verið grafið upp úr
fylgsnum fyrri tíðar. Sagnir af
kynjamönnum alls konar, lærð-
um og leikum, svo og sagnir af
slysum og afbrotum hafa tekið
við, þar sem þjóðsögunum
sleppti. Hafa slíkar sagnir að
meira eða minna leyti verið
byggðar á kirkjubókum, dóma-
bókum og öðrum skrifuðum og
prentuðum heimildum annars
vegar og hins vegar á munnmæl-
um og þjóðsögum. Sumir fræði-
menn hafa fært þess konar sagn-
ir í skáldlegan búning og tekizt
vel. Hafa sögur af því tagi orðið
í tölu þess vinsælasta, sem út
hefur komið á seinni árum.
í bók Ludvigs R. Kemps, Sagn-
ir um slysfarir í Skefilsstaða-
staðahreppi á sjó og landi frá
1800 til 1950, eru ekki aðeins
sagnir af slysum þeim, sem orð-
ið hafa þar í hreppi á nefndu
tímabili, heldur eru þar raktar
ættir flestra manna, sem við sögu
koma, og munu ættartölurnar
taka eins mikið rúm og sagn-
irnar í mörgum köflum bókar-
innar.
Bók sinni akiptir Kemp í
fjórtán kafla auk formála og eft-
irmála, þar sem hann gerir grein
fyrir verkinu, og segir þar meðal
annars:
„Fylgt hef ég þeirri föstu
\reglu við samningu þessara þátta
að skilgreina þá, sem þar eru
nefndir og farizt hafa af slysum,
þannig að geta um foreldra
~ þeirra og helztu afkomendur, til
þess að menn, hvar sem er á
landinu, hafi þarna grundvöll á
að byggja, ef þeir vildu fá frek-
ari vitneskju um ætterni þeirra.
Þar sem svo hefur staðið á, að
ég hef vitað ætt viðkomandi
manna annars staðar rakta, hef
ég alls staðar vísað til þeirra
bóka og skilríkja, þar sem þann
fróðleik er að finna, svo sem Ætt.
Skagf. Pét. Zoph. og víðar, en
hvergi heldur rakið þær svo frek-
ar. Þá hef ég og fylgt þeirri reglu
að taka alla menn, sem jarðaðir
eru við Hvamms- og Ketukirkj-
ur án tillits til þess, hvaðan þeir
eru af landinu, og svo alla þá
menn, er drukknað hafa við
Skagann, eftir sömu reglu, þótt
þótt hvergi séu jarðaðir, líka þá,
er greftraðir eru í fyrrgreind-
um sóknum, þótt þeir hafi farizt
annars staðar."
Fyrsti kafli bókarirmar er um
alfaraleiðir að og frá Skefils-
staðahreppi að fornu og nýju,
en þar á eftir kemur skrá yfir
karla og konur, sem farizt hafa
af slysum í hreppnum og ná-
grenni hans frá 1800 til 1950. Er
það alls sjötíu manns, og kemur
því nálega eitt dauðaslys á ann-
að hvert ár þessa tímabils. Stór-
kostlegust eru vitanlega sjóslys-
in. En hitt er einnig athyglis-
vert, hversu margir hafa orðið
úti og hvefsu margir hafa
drukknað í ám og vötnum.
Kemp segir frá slysunum án
allra málalenginga: _____ „verð-
ur úti í stórhríð“ .... „verður
úti i kafaldshríð“ .... „drukkn-
aði í bæjarlæknum“ .... „verður
úti milli bæja á Skaganum" ....
„drukknaði í Hrafnadalsá“ ....
lá úti í stórhríð á Laxárdals-
heiði í þrjú dægur“ .... „drukkn
ar í síki“ ....
Um konu eina segir, að „hún
fórst með þeim hætti, áð hún
varð til í stórhríð, föst í sínum
eigin eldhússtrompi og fraus þar
til bana.“
Lífsbaráttan var að miklu
leyti barátta við náttúruöflin,- og
sú barátta var háð upp á líf og
dauða og þeim mun tvísýnni, sem
allsleysi fólksins var meira, ef
miðað er við nútímaþægindi og
það samgönguöryggi, sem við
njótum nú. Ef allur sá hópur,
sem fallið hefur niður um ís. á
ám og vötnum og drukknað víðs
vegar á landinu, frá því er það
byggðist, væri saman kominn,
væri það vafalaust álitlegur
mannfjöldi. Setningar eins og
„verður úti milli bæja“ lýsa
einnig inn í horfna veröld, sem
hvorki þekkti kuldaúlpur né
regnfatnað; ekki einu sinni vað-
stígvél. Og ljós þau, sem stund-
um voru látin loga í gluggum
til vegvísis þeim, sem úr villu
þurftu að rata, mundu dauf nú
á tímum við hliðina á rafljósum
borgarstræta.
En maðurinn getur lagað sig
eftir hinum furðulegustu aðstæð-
um. Og þrátt fyrir allar slysfar-
ir og hrakninga er ekki annað að
heyra en íbúar Skefilsstaða-
hrepps hafi átt sínar ánægju-
stundir og kynnzt hinum björtu
hliðum lífsins; t. d. hafa þeir
kunnað að njóta þeirrar ánægju
að setja saman eða hafa eftir vel
gerða ferskeytlu. „Á þeim tíma
var mikið ort á Skaga, en frek-
ar veraldlegt,“ segir Kemp.
Sömuleiðis hafa Skagamenn ver-
ið ósporlatir á krókaleiðum ást-
arinnar. Ættartölurnar sanna
það, svo að ekki verður um
villzt.
Ekki er að furða, að Kemp
hefur verið áratugi að draga
saman efni í bók sína, svo mik-
inn fróðleik sem þar er að !finna
um fjölda manna. Engin leið er
fyrir ókunnugan að prófa sann-
fræði allra þeirra sagna og ætt-
artalna. Af bókinni sjálfri er þó
ekki annað að ráða en höfundur
hafi unnið verk sitt af kostgæfni
og samvizkusemi og hann hafi
farið eftir þeirri viðurkenndu
reglu að hafa það, er sannara
reynist, svo sem hann segir í
fyrsta kafla bókarinnar: „Les-
endur eru beðnir að gera grein-
armun á staðreyndum og munn-
mælum.“ Staðreyndir eru ávallt
erfiðar viðfangs, ekki sízt, þar
sem fjallað er um ættfræði,
„enda hafa margir, sem fengizt
hafa við ættartölur, lent á skökk-
um Jóni“ (bls. 64). Ef til vill
ér það hin erfiða glíma við stað-
reyndirnar, sem gerir ættfræð-
ina svo heillandi í augum þeirra,
sem á annað borð fara að sökkva
sér niður í hana.
Munnmæli hefur Kemp eftir
ýmsum mönnum, en langmest
eftir Jóhannesi Jóhannessyni á
Hafragili, og er víða til hans vitn-
að í bókinni. Hann var fæddur
árið 1858 og mundi því marga
atburði, sem enginn er nú lengur
til frásagnar um. Segir Kemp
lítillega frá ævi hans, og gefur
sú frásögn vel til kynna, hver
voru ævikjör margs fræðaþuls
á fyrri tíð:
' „Hann ólst upp á flækingi
hingað og þangað í Skefilsstaða-
hreppi. Eftir að hann komst yfir
fermingu, fór hann að stunda
sjóróðra. Reri hann 21 vetrar-
vertíð á Suðurnesjum. Nítján
sinnum fór han gangandi heim-
an og heim...... Ekki sat Jó-
hannes auðum höndum þau vor-
in, sem hann var hér nyrðra, því
30 vorvertíðir reri hann við
Drangey og stundaði þaðan fugl
og fiskveiðL Auk þess reri Jó-
hannes fjórar vorvertíðir á skút-
um syðra........ Doðrant þann,
er ég skrifaði á sagnir Jóhannes-
ar, nefndi ég „Jóhannesarguð-
spjall-Ekkipostula.“
Er ekki saga þessa Jóhannesar
Ekki-postula einmitt gott dæmi
um andstæður. íslenzks þjóðlífs
í fyrri daga, annars vegar þrot-
laust strit, sem aldrei sást fram
úr, meðan kraftar og heilsa ent-
ist, hins vegar fróðleiksþrá og
frásagnarþörf til hinzta ævi-
dags?
Lesandinn saknar þess, að ekki
skuli vera í bókinni fleiri sagnir
og frásöguþættir, því að Kemp
segir vel frá og ýrir hæfilegum
skammti af kímni saman við frá-
sögn sína. En hann mun hafa hugs
að sér að láta sannfræði og stað-
reyndir ganga fyrir öðru efni,’
enda gefá þær bókinni mest
gildi. Til annmarka mætti helzt
telja, að efnisskipun er víða laus
í reipunum og endurtekningar
margar, sumar allsendis óþarfar.
En það stafar af því, að höfund-
ur vann verk sitt í slitróttum
áföngum, en ekki eftir skipu-
legri áætlun.
Bækur af því tagi, sem Ludvig
R. Kemp hefur nú sent frá sér,
eru auðvitað langmest virði fyr-
ir það hérað, sem þær greina
frá. En þær hafa jafnframt ótví-
rætt almennt gildi. Saga hvers
héraðs er hluti þjóðarsögunnar.
Þá má telja öruggt, að afkom-
endur þeirra manna, sem fjallað
er um í bókinni, séu nú dreifðir
um allt land. Og margir hafa
áhuga á uppruna sínum og ætt,
þótt þeir búi fjarri átthögum. f
sagnabók Kemps munu því
margir firma kærkominn fróð-
leik.
Erlendur Jónsson.
<&-
Myndir þessar eru teknar í
Stykkishólmi fyrir nokkru.
Önnur er af stóru mastri, sem
reist er í sambandi við bætta
símaþjónustu við Vestfiröi, en
hún er af nýrri benzínstöð,
sem byggð var í Stykkishólml
í sumar.
• TJpparmsleggur?
„Lesandi" skrifar:
„Kæri Velvakandi!
„Á. V.“ segir m. a. um upp-
hándlegginn í dálkum yðar á
þriðjudag: „Um nöfn á þessum
líkamshluta er þó föst mál-
venja“. í tilefni af þessu fletti
ég bók Guðmundar Hannesson
ar um líffæraheiti. Þar er
hvergi að finna orðið upphand
legg, heídur er notað orðið
upparmsleggur. Skyldi það
vera léleg þýðing á enska orð-
inu „upper arm“?
— Lesandi".
Velvakandi verður að segja
það, að honum finnst upparms
leggur ljótt orð. og-leiðinlegt,
þótt hinn mæti og málhagi
maður, Guðmundur Hannesson,
þýði þannig latneska orðið
humerus. Föst málvenja er að
kalla handlegginn milli olnboga
og axlarliðs upphandlegg. T. d.
er það orð bæði í orðabók Sig-
fúsar Blöndals og hinni nýju
orðabók menningarsjóðs. Orðið
upparmsleggur finnst á hvðrug-
um staðnum. Heitið „efri hand-
leggur“, sem minnzt var á hér
á þriðjudag, er vitaskuld með
öllu ótækt.
• Orðgnótt
íslenzkunnar
í formála Guðmundar Hannes-
sonar%ð bók sinni, „Alþjóðleg
og íslenzk líffæraheiti" nefnir
hann dæmi um orðaauðlegð
íslenzkunnar, sem Velvakandi
tekur upp hér að gamni.
Alþjóðamálið (latína) notar
þessi heiti um upphækkun á
yfirborði: Caruncula, colliculus,
condylus, corniculum, cornu,
crista, eminentia, linea, mam-
illa, plica, processus, pro-
minentia, promuntorium, protu
berantia, rostrum, spina, torus,
torulus, trochanter, tuber,
tubarositas, tuberculum.
Á islenzku má velja um
þessi orð — auk nýgervinga:
Áauki, ábaggi, alda, alka, angi,
agnhnúi (agnúi), arða, ás,
bali, bakki, barð, bára, brún,
bunga, burst, beyla, brík, bring
ur, broddur, brúskur, blaðka,
bleðill, bumba, borg, bægsl,
doppa, drangi, dropi, döf, fald-
iur, rell, rlipi, flís, felling,
gaddur, gári, gnípa, gretti, gúll,
gúlpur, gnúpur, gnöp, hamar,
hengill, hnúður, hnjótur,
hnúta, hengja, hnappur, hnotti,
hrjóna, hrufa, hnjóskur,
hnúskur, hóll, hyrna, hilla,
hnokki, hnota, hnúi, hnýfill,
hnökri, hölkn, húfa, hryggur,
hrugga, hjótur, hnútur, hjalli,
húnn, hraukur, hrúga, höfði
klakkur, klettur, knýtí, kúfur,
kúla, kúpa, múli, nabbi, nibba,
núpur, nöf, nef, oddur, paldri,
pallur, rani, rák, rif, sepi,
snagi, snös, skafl, sköflungur,
skorpa, skagi, skúlk, spori,
speni, stapi, strýta, stikill,
standur, strókur, tagl, títa,
tota, typpi, tittur, trjóna, tangi,
trýni, tyrja, útskot, útvöxtur,
ugla, upphækkun, varða, varta,
vængur, þrymill, þorn, þúst,
þúfa, þemba, þröm.
fslenzkan er nálega sexfalt
auðugri og það án nýyrða, seg-
ir Guðmundur Hannesson aí
lokum.
ÞURRHLÖÐUR
ERU ENDINGARBEZTAR
BRÆÐURNIR ORMSSON hl.
Vesturgötu 3.
Sími 11467.