Morgunblaðið - 15.05.1964, Blaðsíða 15
Föstudagur 15. maí 1964
MORGUNni \f)IÐ
15
Auknir erfiöleikar
vegna verðþenzlunnar
IJr ræðu dr. Jóhannesar INIor
dal, bankastjóra, fluttri i til.
efni ársfundar Seólabankans
f UPPHAFI máls síns vék banka-
stjórinn að rekstri Seðlabankans
og almennri starfsemi hans.
Rekstrarat'koma Seðlabankans
4 árinu 1963 var mjög svipuð og
árið áður. Tekjuafgangur reynd-
ist 1,3 millj. kr. á móti 1,1 millj.
kr. árið 1962. Er þá búið að reikna
með 5 millj. kr. arðgreiðslu af
stofnfé bankans í sérstakan sjóð,
en helmingi tekna hans árlega er
varið til starfsemi Vísindasjóðs.
Einnig hafa þá verið reiknaðir
6% vextir af öðru eigin fé bank-
ans, samtals 7,9 millj. kr. Þessi
afkoma er þó að verulegu leyti
því að þakka, að bankinn hafði á
árinu 4,8 millj. kr. hagnað af inn-
leystum erlendum verðbréfum,
en án þeirra tekna hefði lögum
samkvæmt ekki verið unnt að
greiða fullan arð af stofnfé bank-
ans. Það má því ekki tæpara
standa um, að bankinn sýni við-
undandi afkomu, enda neyddist
bankastjórnin til þess snemma á
árinu að breyta reglum um vaxta
greiðslur af bundnu fé þannig, að
í stað 9% vaxta eru nú greiddir
vextir, er nema 1% hærri upp-
hæð en viðkomandi innlánsstofn-
un greiðir innstæðueigendum sín-
um. Með þessari reglu urðu
meðalvextir af bundnu fé í Seðla
bankanum á árinu 1963 7Í4%.
Margar innlánsstofnanir hafa tal-
ið þessa vaxtagreiðslu ófullnægj-
andi, og er nú í athugun, hvernig
koma megi við breytingu, þar
sem hennar er mest þörf. Það
verður hins vegar fyrst og
fremst að gera með innbyrðis
breytingum á vöxtum, þar sem
Seðlabankinn getur vart tekið á
sig meiri vaxtamun en nú á sér
stað. Hann greiðir nú þegar einu
prósenti hærri vexti af bundnu
fé en hann fær af endurkeypt-
um afurðavíxlum og rúmlega
2% hærri en hann fær af erlend-
um innstæðum sínum að meðal-
tali. Seðlabankinn er að sjálf-
sögðu ekki stofnun, er reka á
með almenn hagnaðarsjónarmið
fyrir augum, og bankastjórnin
hefur talið óhjákvæmilegt, að
hann tæki að nokkru á sig slíkan
vaxtamun. Hins vegar er hvorki
verjandi að fara svo langt, að
ekki sé unnt að greiða eðlilegan
arð af stofnfé bankans né að
stofna trausti bankans út á við
í hættu með gálausum rekstri.
Þá ræddi bankastjórinn það
hlutverk Seðlabankans að fylgj-
ast með bankastarfseminni al-
mennt og viðleitni bankans til að
koma á ströngu eftirliti með með
ferð bankaávísana og sagði síðan:
Sú fjölgun banka og bankaúti-
búa. sem átt hefur sér stað að
undanförnu hefur vafalaust að
verulegu leyti átt rétt á sér og
leitt til bættrar þjónustu við við-
skiptamenn bankanna og allan
•lmenning. Hins vegar krefst
þessi þróun nánari samvinnu og
samræmingar á milli starfsemi
einstakra banka og annarra inn-
lánsstofnana en áður var, ef
koma á í veg fyrir misnotkun
bankanna, óheilbrigðar sam-
keppnisaðferðir og óeðlilegt mis-
ræmi í bankaþjónustu.
Þá vil ég einnig geta fyrir-
greiðslu Seðlabankans og marg-
víslegrar þjónustu hans við ríkis-
sjóð. Hefur þetta verið vaxandi
þáttur í starfi bankans að undan-
förnu. Umfangsmest í þessu efni
hefur verið starfræksia Ríiris-
ábyrgðasjóðs, en við henni tók
Seðlabankinn á árinu 1962 með
sérstöku samkomulagi við fjár-
málaráðuneytið. Greiðslur sjóðs-
ins vegna vanskila urðu enn
mjög miklar á árinu 1963, eða
107 millj'. kr., en verulegur hluti
af þeim stafaði af erfiðleikum
togaraútgerðarinnar og rekstrar-
halla Rafmagnsveitna ríkisins. Er
allt kapp lagt á að lækka þessar
greiðslur með ötullegri inn-
heimtu og samningum við þá
skuldunauta, sem við sérstaka
erfiðleika eiga að etja. Auk inn-
heimtu ríkisábyrgðaskulda, fjall-
aði Ríkisábyrgðasjóður bæði um
veitingu nýrra ríkisábyrgða og
endurlán lánsfjár á vegum fjár-
málaráðuneytisins. Var þar fyrst
og fremst um að ræða enska fram
kvæmdalánið, sem tekið var seint
á árinu 1962, en mikill hluti þess
kom til nota á árinu 1963.
Seðlabankinn tók einnig að sér
ýmis konar fyrirgreiðslu vegna
framkvæmdaáætlunarinnar 1963.
Samdi rikisstjórnin um það við
viðskiptabanka og stærstu spari-
sjóði, að þeir leggðu 15% af aukn
ingu innlána á árinu 1963 til fram
kvæmda innan áætlunarinnar.
Tók Seðlabankinn að sér að ann-
ast innheimtu þessa fjár og endur
lána það til hinna ýmsu þarfa í
samráði við fjármálaráðuneytið.
I heild námu þessi framlög af inn
lánaaukningu ársins 1963 80,9
millj. kr., en í árslok var búið að
ráðstafa samtals 58,7 millj. kr. af
þessu fé til framkvæmda og fjár-
festingarsjóða.
Jafnframt því sem framan-
greindir samningar voru gerðir
við banka og sparisjóði um ráð-
stöfun 15% af innlánsaukningu
til útlána til framkvæmdaáætlun-
arinnar, ákvað bankastjórn Seðla
bankans nokkrar breytingar á
reglum um bindiskyldu innláns-
stofnana. Var aðalbreytingin fólg
iii í því, að bindiskylda vegna inn
lánsaukningar var lækkuð úr
30% í 25%, en lágmarksbindi-
skylda var lækkuð úr 3% í 2% af
heildarinnstæðu. Standa þessar
reglur um innlánsbindingu enn
óbreyttar.
Því næst vék dr. Jóhannes Nor-
dal að þróun efnahagsmála á ár-
inu 1963.
Þegar bankastjórinn lagði fram
skýrslu sína fyrir ári var á það
bent, að útlit væri fyrir, að
greiðslujöfnuðurinn við útlönd
á árinu 1963 yrði óhagstæðari en
verið hafði undanfarin tvö ár.
Jafnframt var látinn í ljós ugg-
ur vegna vaxandi þenslu eftir-
spurnar og óvissu í kaupgjalds-
málum. Hins vegar stóðu þá von-
ir til þess, að með sæmilegu að-
haldi í þessum efnum gæti tekizt
að halda þolanlegu jafnvægi út
á við og á vinnumarkaðinum á
árinu 1963 þrátt fyrir þær miklu
framkvæmdir, sem fyrirsjáanleg-
ar voru bæði hjá einkaðilum og
innan framkvæmdaáætlunar rík-
isins. Að því er varðar greiðslu-
jöfnuðinn við útlönd virðist þró-
unin ekki hafa orðið að neinu
verulegu marki óhagstæðari en.
við var búizt, en að því er varð-
ar þensluna innanlands og þró-
unina í kaupgjalds- og verðlags-
málum, reyndist vera um mjög
alvarleg umskipti til hins verra
að ræða á árinu.
Eftir því sem á árið leið, kom
skvrar í liós. að aukning eftir-
spurnar yrði meiri og örari en á-
ætlað hafði verið, og birtist það í
stórauknum innflutningi, vinnu-
aflsskorti og óeðlilegri nækkun
fasteignaverðs. Aframhaldandi
launahækkanir og mikil lánsfjár-
þensla átti hvort tveggja þátt í
þessari þróun. Við þetta bættist
svo vaxandi ótti við áframhald-
andi hækkanir kaupgjalds og
verðlags. Þenslan jókst þannig
stig af stigi fyrir áhrif tekjuaukn-
ingar annars vegar, en vaxandi
vantrúar á framtíðarverðgildi
peninga hins vegar. Jók þétta
mjög á spennuna á vinnumarkað-
inum og ýtti undir fjárfestingu
einkaaðila.
Nauðsynlegar ráðstafanir voru
ekki gerðar i peningamálum til
‘I
þess að hamla á móti þessari þró-
un fyrra helming ársins 1963.
Nægilegt fjármagn var því fyrir
hendi til þess, að eftirspurnar-
þenslan gæti þróazt ört. Staða
bankakerfisins gagnvart Seðla-
bankanum var hagstæð og spari-
fjáraukning mikil framan af ár-
inu, og ýtti þetta hvort tveggja
undir mikla útlánsaukningu við-
skiptabanka og sparisjóða. Auk
þess var lausafjárstaða fyrirtækja
og almennings óvenjulega rúm
fyrra helming ársins vegna góðr-
ar afkomu og mikillar aukningar
bankainnstæðna á undanförnum
árum. Við þetta bættist svo stór-
aukin notkun greiðslufrests er-
lendis samfara auknum innflutn-
ingi. Þegar verðbólguóttinn fór
að grípa um sig, voru því framan
af nægir fjármunir fyrir hendi til
þess, að eftirspurnin gæti aukizt
hröðum skrefum. Þetta fór hins
vegar að smábreytast, eftir að
komið var fram yfir mitt árið, og
kom þar bæði til hin almenna
þróun á peningamarkaðinum og
nýjar aðgerðir í peningamálum.
Þegar kom fram í september,
var af hálfu Seðlabankans og
ríkisstjórnarinnar gerð tilraun til
þess að hamla nokkuð á móti
þenslunni með peningalegum að-
gerðum. Samkomulag var gert
milli Seðlabankans og viðskipta-
bankanna um aðhald íútlánum en
jafnframt var vaxtakjörum þeim,
sem viðskiptabankarnir búa við
hjá Seðlabankanum, breytt í því
skyni að skapa meira aðhald í
þessum efnum. Enn frerhur voru
settar strangari reglur um notk-
un greiðslufrests erlendis vegna
innfluttra vara. Hinn vaxandi
lánsfjárskortur, sem fór að setja
svip sinn á efnahagsstarfsemina,
þegar á árið leið, átti þó aðrar
djúptækari orsakir. Hin mikla
þensla samfara síhækkandi kaup-
gjaldi þrengdi æ meir að greiðslu
getu fyrirtækja. Mörg þeirra
festu rekstrarfé sitt að verulegu
leyti í ógætilegum fjárfestingum
af ótta við áframhaldandi verð-
hækkanir, en jafnframt hækkaði
rekstrarkostnaður, svo að það
rekstrarfé, sem eftir var, hrökk
skemmra en áður. Samtímis
þrengdi að í viðskiptabönkunum,
en staða þeirra gagnvart Seðla-
bankanum versnaði mjög í júní-
mánuði og hélzt síðan erfið út ár-
ið. Átti stöðvun innlánsaukningar
meginþátt í vaxandi þrengingum
á lánsfjármarkaðinum, en aukn-
ing innlána frá mailokum til ára-
móta var innan við fjórða hluta
þess, sem hún hafði verið á sama
tímabiii .árið áður. Síðast á árinu
urðu svo enn miklar kauphækk-
anir, sem juku þá rekstrarfjár-
örðugleika, sem- áður voru farnir
að segja til sín.
Þetta breytta ástand á peninga-
markaðinum átti tvímælalaust
þátt í því, að það fór að draga úr
aukningu innflutningsins síðustu
mánuði ársins, svo að greiðslu-
jöfnuðurinn varð ekki óhagstæð-
ari en áætlað hafði verið 1 upp-
hafi ársins. Mikilvægara var þó
hitt, að aukning þjóðarframleiðsl
unnar á árinu 1963 virðist hafa
orðið allmiklu meiri en gert hafði
verið ráð fyrir. Samkvæmt bráða
birgðaáætlunum Efnahagsstofnun
arinnar er talið, að aukning þjóð-
arframleiðslunnar á árinu hafi
numið nærri 7%, en árið 1962
varð aukningin 8%. Er aukning
þjóðarframleiðslunnar þessi tvö
ár langt yfir meðalaukningu þjóð
arframleiðslunnar undanfarinn
áratug. Sú mikla breyting varð
hins vegar á árinu 1963, að aukn-
ing framleiðslunnar átti þá ekki
rót sína að rekja til aukinnar út-
flutningsframleiðslu, eins og árin
tvö á undan, heldur fyrst og
fremst til aukinnar byggingar-
starfsemi og annarrar fram-
leiðslu fyrir innlendan markað.
Er áætlað að framleiðsluaukning
í byggingariðnaðinum einum hafi
numið nærri 25% á árinu og
komu þar fram, áhrif vaxandi
fjárfestingar og þenslu í þjóðar-
búskapnum. Hlýtur slík þróun að
sjálfsögðu að skapa vaxandi örð-
ugleika fram á við.
Þótt útflutningsframleiðslan
ykist hægar en á árunum 1961 og
1962, verður ekki annað sagt en
að árið 1963 hafi einnig að þessu
leyti verið hagstætt. Heildarverð-
mæti útflutningsins jókst um 418
millj. miðað við árið áður eða um
tæp 12%, en þó lækkuðu birgðir
útflutningsafurða í landinu ekki
um meira en 53 millj. kr. Inn-
flutningurinn jókst hins vegar
miklu örar eða um 879 millj. kr.,
sem er tæplega 23% aukning.
Mikil aukning innflutnings á skip
um átti þó nokkurn þátt í þessari
aukningu, en séu skip og flugvél-
ar undantekin, jókst heildarverð-
mæti innflutnings á árinu 1963
um 19%.
Enn sem komið er liggja aðeins
fyrir frumáætlanir um greiðslu-
jöfnuðinn við útlönd á árinu 1963,
en samkvæmt þeim hefur við-
skiptajöfnuður á vörum og þjón-
ustu verið óhagstæður á árinu
um nálægt 250 millj. kr. og er
það miklu lakari afkoma en á ár-
inu 1962, en þá reyndist greiðslu-
jöfnuðurinn samkvæmt loka-
skýrslum hagstæður um 355 millj.
kr., svo að í heild sýnir saman-
burður þessara tveggja ára um
600 millj. kr. versnandi afkomu
út á við. Er þá lokið því stutta
tímabili hagstæðs greiðslujafnað-
ar, sem íslendingar áttu við að
búa á árunum 1961 og 1962.
Þessi miklu umskipti til hins
verra í greiðslujöfnuðinum við
útlönd komu þó ekki fram í rýrn-
un gjaldeyrisstöðunnar á árinu
1963. Þvert á móti batnaði gjald-
eyrisstaðan um 160 millj., og nam
nettógjaldeyriseign bankanna í
lok ársins 1,311 millj. kr. Mis-
munurinn í þróun gjaldeyris-
stöðunnar annars vegar og
greiðslujafnaðarins hins vegar
nam nærri 400 millj. kr., og staf-
aði hann af því, hve mikið kom
inn af lánsfé á árinu umfram af-
borganir. Alls námu erlendar lán-
tökur á árinu 783 millj. kr., en af-
borganir 391 millj., svo að skuld-
ir þjóðarbúsins til langs tíma er-
lendis hækkuðu um 392 millj. kr.
Fór hér saman, að opinberar lán-
tökur voru óvenju miklar á ár-
inu, en jafnframt jukust lántökur
einkaaðila éinnig stórlega, eink-
um vegna skipakaupa. Stutt er-
lend vörukaupalán hækkuðu einn
ig ört fram yfir mitt árið, en fcá
því í september dró úr vexti
þeirra, enjia voru settar strang-
ari reglur um notkun þeirra í
því skyni að draga úr áhrifum
þeirra innan lands. Heildarhækk-
un slikra lána á árinu nam 78
millj. kr., en það var mun minni
aukning en á árinu 1962.
Þróun peningamála á árinu
1963 varð mun "óhagstæðari en
árin tvö áundan, og einkenndist
hún af hinni miklu þenslu innan
lands annars vegar, en hins veg-
ar af versnandi greiðslustöðu við
útlönd. Aukning innlána varð nú
mun minni en árið áður samfara
þvi, sem heildarútlán júkust mjög
mikið. Mikill munur var á þróun
inni fyrra og síðara misseri.
Fram um mitt ár jukust bæði
innlán og útlán mjög ört. Þegar
kom fram á haustið, fór mjög að
þrengja að, aukning innlána og
útlána stöðvaðist og þrengdi að
um greiðslugetu banka og fyrir-
tækja.
Staðan á innlendum reikning-
um við Seðlabankann batnaði um
92 millj. á árinu 1963, og var það
að mestu leyti að þakka batnandi
stöðu ríkissjóðs. Á hinn bóginn
minnkaði mótvirðisfé um 61
millj. kr. vegna aukinna lána af
mótvirði innflutnings landbún-
aðarvara frá Bandaríkjunum. Að-
staða banka og annarra peninga-
stofnana vi# Seðlabankann versn
aði um w millj. kr., en hafði
batnað um 592 millj. árið 1962.
Um aukningu spariinnlána 1
bönkum og sparisjóðum á árinu
1963 sagði bankastjórinn, að hún
hefði numið samtals 724 millj. kr.
á móti 772 millj. kr. aukningu ár-
ið áður. Umskiptin urðu þó raun-
verulega skarpari en þessar töl-
ur bera með sér, því að fyrra
helming ársins 1963 var aukning
spariinnlána mun meiri en árið
áður, en siðara helming ársins
skipti mjög til hins verra, svo að
aukningin stöðvaðist svo að segja
alveg frá því í ágúst, ef frá er
talin hækkun vegna vaxta-
greiðslna í desember. Hliðstæða
sögu er að segja um veltiinnlán-
in, en þau jukust mjög mikið
fram í lok maí, en lækkuðu síðan
og voru í árslok 64 millj. kr.
lægri" en í upphafi ársins. Er
þetta glöggt merki minnkandi
greiðslugetu, enda jókst peninga-
magn í heild, þ.e.a.s. veltiinnlán
og seðlavelta, að heita má ekkert
á árinu.
Útlánaaukning banka og spari-
sjóða á árinu 1963 nam 762 millj.
kr:, en það er tæplega 15% a'ukn-
ing. Aftur á móti jukust heildar-
innstæður aðeins um 660 millj.
kr., svo að útlánaaukningin var
102 millj. meiri en aukning inn-
lána. Er þetta miklu óhagstæðari
útkoma en árin tvö á undan, en
þá var aukning innlána veruleg
umfram útlánaaukningu, og
speglaðist sú þróun í batnandi
stöðu bankakerfisins gagnvart
Seðlabankanum og vaxandi gjald
eyrisforða.
Þetta stutta yfirlit um þróun
peninga- og gjaldeyrismála á ár-
inu 1963, sýnir ljósléga hin miklu
umskipti til hins verra í efna-
hagsmálum þjóðarinnar á árinu.
Þrátt fyrir þessa erfiðleika og
hinn versnandi greiðslujöfnuð,
sem þeim var samfara. er staða
þjóðarbúsins út á við þó enn
sterk, og tekizt hefur að varð-
veita gjaldeyrisvarasjóð þjóðar-
innar óskertan ásamt því við-
skiptafrelsi, sem' áunnizt hafði.
Hitt dylst hins vegar ekki nein-
um, sem kunnugur er, íslenzkum
efnahagsmálum, hve alvarleg
þau vandamál eru, sem skapazt
hafa vegna hinnar stórkostlegu
röskunar kaupgjalds og verðlags
á árinu 1963.
í fyrsta lagi hefur þessi þróun
eyðilagt mikið af því, sem áunn-
izt hafði á árunum 1960—1962 í
þá átt að efla fjármagnsmyndun
í landinu, er yrði undirstaða
traustrar og heilbrigðrac upp-
byggingar atvinnuveganan. Hinar
miklu verðhækkanir undanfarins
Framhald á bls. 17