Morgunblaðið - 05.06.1964, Blaðsíða 10

10
MORGU N BLAÐIÐ
Fostudagur 5. Júní 1964
Á SÖGUSLÓDUM
| Möðruvellir í Hörgárdal
HJIIIIIIIHlhllllimillllllllllllllllllllllllllllllltllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllliillllllllllllllllllliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiinii
EINS og lesendur Morgun-
bifcðsins hafa séð, hefur
blaðig kappkostað að gefa
lesendum sínum kost á
sumarefni, nú þegar sum-
arið er gengið í garð. Má
í því sambandi minna á
greinamar „Á ferðaslóð-
um“ og „Á slóðum Ferða-
félagsins." Hafa þessar
greinar notið vinsælda.
Nú mun einnig hefjast
þáttur með nafninu „Á
söguslóðum“, og er hann
einkum ætlaður þeim, sem
kynnast vilja landi sínu og
sögu og nota til þess sum-
arleyfið, sem framundan
er. Ýmsir ágætir menn
munu skrifa greinarflokk
þennan, sem birtist af og
til í sumar.
Fyrsta greinin fer hér á
eftir og er hún eftir Ágúst
Sigurðsson stúd. theol,
Stefánssonar vígslubiskups
á Möðruvöllum, en hann er
þaulkunnugur þessum
~ merka sögustað á Norður-
landi, enda alinn þar upp.
Fer vel á því að Morgun-
blaðið byrji greinar þess-
ar með lýsingu á þeim stað
s Þar sem Valtýr Stefánsson,
ritstjóri, fæddicst og ólst
upp.
|j Margir þelckja eitthvað til
= Möðruvalla í Höngárdal. Stað
H urinn er kunnur að fornu
| og nýju. í kaþólskum sið var
| þar klaustur, síðar stóð þar
1 um skeið æðsta stjórnar- og
= valdsmannssetur Norður- og
= Austuramtsins og þar var
§§ reistur fyrsti gagnfræðaskóli
§§ á íslandi.
Síðustu sex áratugina hef-
g ur verið þar prestsetur og
5 nú biskupsgarður Norðlinga.
Á Möðruvöllum er Hannes
= Hafstein fæddur og litlu fyrr
| rithöfundurinn Jón Sveinsson,
5 Nonni, sem að vísu hefur bor-
= ið lengst hróður staðarins og
E fræigð.
Verður nú vikið lítilsháttar
|j að umfangsmikilli sögu þessa
E staðar.
Frá Sturlungum
í upphafi biskupsdóms síns
g hafði Guðmundur góði skipað
= Möðruvallastað Sigurði Orms
1 syni frá Svínafelli, og var þá
= „sæmilegt meg þeim“, en full
= ur fjandskapur síðar, svo að
= biskup bannfærði þennan
= gamla vin sinn, ásamt Kol-
5 beini Tumasyni, en þeir Sig-
S urður voru mágar. — Fór bisk
= up með flokk manna á Möðru
M velli og hafði á brott með sér
M skrín og helga dóma og bæk-
= ur nokkrar því að honum
§ þótti ómaklega helgir dómar '
Í komnir þeir er bannsettir
= menn varðveittu.
En þá er það í þeirri deilu,
§§ að þeir Sigurður biðja Sig-
5 hvat Sturluson, en hann átti
j§ Halldóru mágkonu Sigurðar,
= systur Kolbeins, að hann
= skyldi ráðast norður þangað
= í sveitir. Sighvatur settist
i fyrst að hjá Sigurði á Möðru-
1 völlum og var með honum
§ þau misseri, unz hann keypti
= Gnmd og fór þangað búnaði
= sínum. — En hvernig Sig-
5 hvati hefur fallið vist og vera
= á Möðruvöllum má ráða af
|j gamanhjali hans því er hann
átti við Sturlu son sinn, þá
er uppgangur hans var mestur
og hann sótti föður sinn heim
eftir Bæjarbardaga. Lætur
hann þá sem Sturlu sé einsk-
is vant nema þess, að efna
til bús á einhverju því höfð-
ingjasetri landsins, er honum
sé að fullu samboðið, en tor-
velt mimi að fá þá staðfestu
nógu góða, eða hvar hann
hyiggi til að fá? Ekki er um
fleiri að leita en tvá, segir
Sighvatur, þegar frá eru tekn-
ir biskupsstólarnir, Er þar
annar Oddastaður en annar
Möðruvellir í Hörgárdal, þeir
Frá Möðruvöllum í Hörgárdal.
eru bústaðir beztir og munu
þér þykja einskis of miklir.
En Sturla varð aldrei ein-
valdi á íslandi. Hann bar bein
in á Örlygsstöðum með föð-
ur sínum 21. ág. 1238.
Og 15 árum síðar er svo
blásið -að glæðum haturs og
hefnda eftir þann atburð, að
til mikilla tíðinda dregur. Bjó
þá á Möðruvöllum Eyjólfur
ofsi Þorsteinsson og átti hann
f*uríði dóttur Sturlu Sighvats
sonar. Hafði hann orðið að
færa bú sitt úr Skaigafirði
vegna ofríkis Gizzurar >or-
valdssonar. Nú er það eitt-
hvert sinn sumarið 1253, helg
an dag, að menn sátu úti þar
á Möðruvöllum í góðu veðri.
Á þann dag urðu þau orða-
skipti á Möðruvallahlaði, er
sagan greinir að ylli hinum
örlagarikustu afcburðum þess-
arar blóðugu aldar. Um haust
ið eftir stóð Eyjólfur ofsi yfir
rjúkandi rústunum á Flugu-
mýri.
Brunar hafa orðið margir
og miklir á Möðruvöllum.
Telja sumir álög og rekja til
Flugumýrarbrennu. f*ó getur
þess, að hinn fyrsti bæjar-
bruni á Möðruvöllum varð
1184.
2.
Möðruvallaklaustur
Jörundur Hólabiskup Þor-
steinsson (1267-1313) hafði
náð Möðruvallastað undir stól
inn af mikilli leikni, og fór
ólíkt að og embættisbróðir
hans í Skálholti, Staða-Árni,
um slik málí og sagt var, að
þeir væru svo ólíkir sem ref-
urinn og björninn. Trúði Jör-
undur það mesta styrking
kristninnar, að efla munklífi.
Og það er hann, sem setur
klaustur að Möðruvöllum í
Hörgárdal 1296 reglumönnum
til viðurlífis og fátækum
mönnum. Var hér skipuð
regla heilags Ágústínuss eins
og fyrr í Þykkvabæ og Flat-
ey (Helgafelli). Varð biskup
sjálfur yfirmaður klausturs-
ins, en hafði þar prior í sinn
stað og ráðsmann. Þetta ó-
frjálsræði klaustursins mun
hafa háð nokkuð vexti þess
og viðgangi og fór svo, að
harðsnúin málaferli stóðu
milli þess og biskups árum
saman. Árið 1316 varð staðar
bruni á Möðruvöllum, a.m.k.
brann klaustrið og kirkjan.
Bræðrunum var um kennt og
neitaði eftirmaður Jörundar á
Hólastóli, Auðunn rauði, að
endurreisa staðinn. Með bisk-
upskjöri Laurentiuss Kálfs-
sonar 1324 hefjast þessar deil
ur enn af nýju og varð bisk-
up mjög að þreyttur áður en
lauk, en hafði fulia sæmd.
Annars er sagan fréttafá um
klaustrið það sem eftir er, en
um siðaskipti leggst það sjálf
krafa niður og falla þá allar
eignir þess undir krúnu kon-
ungs.
Af Norðurrekaskrá (Hóla-
staðar- og Möðruvallaklaust-
urs) er sýnt, að biskup hefur
þegar í upphafi lagt klaustr-
inu mikil rekahlunnindi. Eru
í Axarfirði, Sléttu og Þistil-
firði. Og jarðir klaustursins
þar talin ítök í landi 40 jarða
eftir reikningi Sigurðar prí-
ors eru ófáar: 12 í Grímsey,
raunar allar í eyði, Flatey
öll á Skjálfanda, Brettings-
staðir og fleiri jarðir í Þing-
eyjarþingi. í Svarfaðardal 15
jarðir, 7 í eyði, en í Möðru-
vallaklausturssókn 20 og einn
ig nokkrar í framanverðum
Hörgárdal, Þelamörk og
Kræklingahlíð. Alls eru þetta
um 70 jarðir, en eftir Sigurð-
arregistri 1525 á klaustrið 42
jarðir í Eyjafj.sýslu, í Þing-
eyjars. og auk þess tvo hluti
í Grímsey ag fjórðung í Flat-
ey. — En lausamunir klaust-
ursins þá eru ekki miklir né
ýkja dýrmættir að því er séð
verður. Eru þar 13 dýnur og
svo hægindi, 13 vondar rekkju
voðir, 13 könnur með illum
og góðum og 13 hornstaup.
25 skyrdiskar, mustarðskvörn,
piparkvörn, maltkvörn, 5 smá
pottar og 4 handklæði, svo
að eitthvað sé nefnt. í bók-
um á klaustrið stórum minna
1525 en í Ólafsregistri 1461,
svo sýnt er, að nokkuð mun
hafa gengig á eigur þess síð-
ustu áratugina sem það er
við lýði.
Öllu kirkjugóssinu stálu
hinsvegar danskir 1551, er
þeir komu skipi sínu að Odd-
eyri í þeirri veru að hertaka
herra Jón biskup otg sonu hans,
sem þá voru raunar löngu
komnir til sæluranns. Var nú
enginn sá ,er dreifði Dönum
á flæðaflaustur.
Um Möðruvallaklaustur
eru til tvö skáldverk: Munk-
arnir á Möðruvöllum, frum-
smíð Davíðs frá Fagraskógi í
leikritagerð, og Árni munkur,
eftir Davíð Þorvaldsson í
safni hans Björn formaður og
fleiri smásögur.
Ljósm.: Þorsteinn Josefsson.
3.
Klausturhaldararnir
eða umboðsmennirnir, ein-
kenna sögu Möðruvalla frá
siðaskiptum og allt fram til
1783, er staðurinn verður amt
mannssetur. Þegar getur jarða
góss klaustursins og mun það
hafa verið eftir hin miklu
þáttaskil siðaskiptanna eitt
stærsta jarðaumboð í land-
inu, tekjuhátt og eftirsótt.
Voru margir klausturhaldar-
anna hinir mikil'hæfustu
menn og höfðu sumir „undir
eins sýslu og klaustur."
Er þetta kyrrlátt og frið-
sælt skeið í sögu staðarins og
stórtíðindalaust. Þó urðu ný
harðvitug Möðruvallamál eft-
ir miðja 17. öld. Siðari kona
Benedikts Pálssonar bart-
skera, Guðbrandssonar bisk-
ups, Sigríður hin stórráða,
giftist eftir hann af nýju Jóni
Eggertssyni frá Ökrum. Var
honum veitt umboðið, en ári
síðar Jóni syni Þorláks bisk-
ups Skúlasonar. Eftir 10 ára
þóf fékk Jón Eggertsson sér
veitt klaustrið, en sat ekki
lengi á friðarstóli. Var hann
borinn galdri og öðrum þung-
um sökum og fluttur til Hafn-
ar. Losnaði hann þó brátt
þaðan, en fór til Svíþjóðar á
fund vina sinna, en hann hafði
safnag handritum hér heima
og fengið Svíum.
Ekki er unnt að geta hér
fleiri umboðsmanna, en Sche-
vingarnir s.n. sátu staðinn
nærri heila öld á þessu tíma-
bili, fyrst Lárus sýslumaður
frá 1694, síðan ekkja hans um
stund og þá Hans son þeirra
til dd. 1782. Lárus Scheving gj
varð fyrir óskaplegu eigna- ji
tjóni er bæjarbruni varð hjá =
honum á Möðruvöllum 1712. =
Grafskrift hans og fyrri kon- =
unnar í Möðruvallagarði er =
enn vel læsileg.
4. 1
Amtmennirnir
Landsnefndin ákvað 1770, §§
að skipta íslandi í ömt og =
skyldi amtmaðurinn norðan- M
og austan sitja á Möðruvöll- M
um í Hörgárdal. Þar varð svo s
amtmannssetrið til ársins s
1874, er það brann.
Hinn fyrsti amtmaður, sem j§
sat á Möðruvöllum var Stefán g
Þórarinsson. Var hann ötull í §§
bezta lagi og lét sér raunar =
ekkert óviðkomandi það, sem §§
til heilla horfði fyrir amts- 3
búa. Beitti hann sér mjög §§
gegn eyðileggingu Hólastóls §§
og vildi flytja hvort tveggja s
stól og skóla norður á Möðru- M
völlu, ef fremur fengi hald- =
izt, en fékk ekki að gert. Hús- ɧ
aði hann staðinn frábærlega =
þegar í öndverðu, og var kirkj j|
an sem hann reisti stór og g
glæsileg, eins og enn verður =
sagt. Stefán amtmaður lézt =
1823 og er steinhella mikil á S
leiði hans. g
Varð nú amtmaður á Möðru =
völlum Grímur Jónsson, en j§
hélt því sinni aðeins 9 ár. M
Dönsk kona hans festi lítt =
yndi í Hörgárdal og féll þeim §j
búsýslan mjög í fang. Þá 3
brann hin mikla timburstofa
forvera hans og varð Grímur =
amtmaður fyrir gífurlegu g
tjóni. Rannveig á Steinsstöð- =
um, móðir Jónasar skálds, var =
þá ráðskona amtmannshjóna 3
og missti allt sitt. —r Grímur M
Jónsson varð aftur amtm. á M
Möðruvöllum og lézt í em- =
bætti 1849. Hvílir hann í „fá- §§
tækrareit“ Möðruvallagarð, =
sem þá hét svo, að eigin ósk, M
en hann var framúrskarandi 3
trúmaður og alþýðuvinur. g
Sagt er að hann léti sig aldrei =
vanta í kirkju við útfarir =
smælingja og minniháttar og H
raunar ekki ef heill var og H
heima. Dauða Gríms amt- 3
manns bar að með snöiggum 3
hætti eftir „norðurreið Skag- 3
firðinga", sem svo er jafnan 3
nefnd síðan, en þeir riðu fjöl 3
mennir norður á Möðruvöllu M
og vildu hrópa hann af. Er 3
sú för enn í minnum höfð og 3
lítt að sóma, en amtmaður 3
var viðkvæmur gáfumaður, 3
þá lasburða og óviðbúinn.
Bjarni Thorarensen skáld =
kom að embættinu haustið 3
1833 og hélt til dauðadags 3
1841. Varð fjölskylda hans eft =
ir í Gufunesi í fyrstu og mun §§
veturinn hafa verið næsta ein 3
mannalegur nyrðra og dapur =
hugur skáldsins. Gæti þessi j§
staka verið frá þeim vetri:
Einn á báti út í hafi
ég sit hér við norðurpól,
mín vill kænan mara í kafi, 3
magn er stormur, engin sól; 3
en á bátnum ekkert brast; =
ef ég sæki róðurinn fast
faðir storma forðar grandi
og fleytir öllu heilu að landi. 3
En næsta sumar var meira 3
um dýrðir á Möðruvöllum. 3
Friðrik Danaprins kom þá tví 3
vegis þar og gisti nokkrar §§
nætur. Þurfti mikil föng til jjjj
og góð, en fagna svo tignum §§
gesti. En sá orðrómur komst 3
á kreik, að þeir Bjarni hefði =
drukkið dús og amtmaður M
gert sér full dælt við prins- §§
inn. 3
Bjarni Thorarensen var §§
ekki gamall, tæpra 52 ára, og 3
8 ár í embætti á Möðruvöll- M
um. En enginn embættismað- =
ur, sem setið hefur þar varp- =
að slíkum ljóma á staðinn. =
Er hann lézt var Jónas Hall- M
grímsson á leið norður og j§
Framhald á 17. síðu
^jáiumiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiitiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiuiiiíiiiMiiiiiiiiimiiiutiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiuu